5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

1.2.Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ayirboshlanadigan mahsulotlar soni ham ortib boradi, binobarin, ayirboshlashda qiyinchilik ham ko’payadi. Asta-sekin tovarlar orasidagi hamma tovarlarga ayirboshlanadigan maxsus tovar ajralib chiqadi va u pul vazifasini bajarib beradi.
Tovar ishlab chiqarishning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida pul vujudga keladi.
Pul – bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy ekvivalient vazifasini bajaradi. Hamma boshqa tovarlar singari pul ham qiymat va ham iste’mol qiymatiga ega. Bu ma’noda u boshqa oddiy tovarlardan farq qiladi.
Pul shunday kuchga ega bo’ladiki, u umumiy, ijtimoiy qiymatga ega, hamma tovarlarni xarid etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Pul tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida kishilar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni ifoda etadi. Shu sababli tovar-pul munosabatlari paydo bo’ladi.
Shuni ta’kidlash zarurki, pulning dastlabki ko’rinishi oltim va kumush tangalardan iborat bo’lgan. Dastlabki tanga pullar eramizdan avvalgi II asrda Yunonistonda oltin va kumushning tabiiy ko’rinishida ishlangan. Keyinchalik yunon va rim davlatlarida bu tangalar sof kumush va misdan zarb qilingan.
Tanga pullar XI-XII asrlarda O’rta Osiyo va Sharqiy Turkistonni birlashtirgan Qoraxoniylar davlatida ham, XIII asrdagi yirik davlat – Xorazmshoh saltanati davrida ham, XIV-XVI asrlarda Amir Temur va temuriylar davrida ham, so’ngra XVII-XIX asrlarda O’rta Osiyodagi uch davlat – Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari davrida ham asosan oltin, kumush va misdan juda ko’plab zarb etilgan.