5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

1-chizma

	Tovar
Iste’mol qiymati		Qiymati
Konkret (aniq) mehnat		Abstrakt (mavhum) mehnat

Tovar qiymati sarf bo’lgan ish vaqti bilan belgilanadi. Ish vaqtlari ikki xil bo’ladi, ya’ni individual, ya’ni yakka, alohida olinadigan ish vaqti va ijtimoiy zaruriy ish vaqti. Jamiyat miqyosida bir xil tovarlarning asosiy qismini ishlab chiqarishda individual ish vaqti asosida qiymat belgilanmaydi, bu yerda ijtimoiy-zaruriy ish vaqti asosida tovarlarning qiymati belgilanadi. Ijtimoiy-zaruriy ish vaqti o’rtacha ish vaqtidan iborat bo’ladi.

Masalan, shartli ravishda biror-bir turdagi mahsulotni olaylik. Stul ishlab chiqariladigan korxonani misol qilsak. Ulardan biri yaxshi, ikkinchisi o’rtacha va uchinchisi yomon ishlaydi. O’rtacha korxona umumiy hajmdagi stullarning 70% ini yaratadi va bir stulga 4 soat vaqt sarf qiladi. Yaxshi korxona 20% mahsulotni ishlab chiqaradi, har bir stul ishlab chiqarish uchun 2 soat sarflaydi. Yomon korxona 10% stullarni ishlab chiqaradi. U har bir stul uchun 6 soat sarf qiladi. Bu holda o’rtacha ish vaqti sarflab ishlab chiqargan korxonaning vaqti ijtimoiy-zaruriy ish vaqti sifatida olinadi. Chunki stullarning asosiy qismini shu korxona yaratib bermoqda.
Tovar ishlab chiqarish bo’lgan joyda pul bo’lishi lozim. Pul uzoq tarixiy rivojlanish natijasida paydo bo’lgan. Dastlab tovarlar pulsiz bir-biriga bevosita ayirboshlangan. Bu ayirboshlash dastlab tasodifiy bo’lgan. Oddiy yoki tasodifiy ayirboshlashda bir tovarning qiymati boshqa tovar qiymati bilan tenglashtirilgan va o’zaro ayirbosh qilingan. Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki kengaygan shaklga o’tilgan, bunday ayirboshlashda ko’p tovarlar qatnashadi.