5-Ma’ruza Neft tarkibidagi qo‘shimcha mahsulotlar Reja

С
n
H
2n+2
 

C
n
H
2п-6 
+ 4Н
2
 
shu yul bilan geksandan – benzol, 
geptandan – toluol olinadi. 
С
8
va undan yukori uglevodorodlar uchun sikllanishning turli xil yullari 
bulishi mumkin va anik izomer aromatik uglevodorodlarning aralashmasi xosil 
buladi. Kazanskiy, Libirmak va boshka ilmiy tekshiruvchilar tomondan alkanlar 
degidrotsiklizatsiya reaksiyalarida 5 – a’zoli naftenlarga aylanish reaksiyalari 
ochilgan. Bu reaksiya 3100S da platinlangan kumirda boadi. Siklopentan xalkada, 
uglevodorodlar asosiy bosh zanjiridan ixtiyoriy sondagi uglevodorodlari, tutashishi 
mumkin. 
Misol tarikasida 
СН
3
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
3 
 
 
Н
3
С
 
– СН 
 
- СН
2 
- СН
2 
- СН
3 


Н
3
С СН
2 +
Н
2 


СН
2 
boshkacha xam bulishi mumkin. 
С
n
H
2n+2
 

C
n
H
2полиф
 + Н
2 
С
n
H
2n цикл 
С
n
H
2n-6
 + 3Н
2 

---

Olti a’zoli xalkaning degidrotsiklizatsiyalanish termodinamik extimolligi 
С
5
– degidrotsiklizatsiyalanishidan ancha yukori. Ammo S5 ning aktivatsiya 
energiyasi, С
6
– degidrotsiklizatsiyalanish aktivatsiya energiyasidan ancha kichik. 
Shuning uchun bu ikki reaksiya rakobatbardoshligi uzaro teng bulganligi uchun 
parallel tortishib boradi. 
Boshka tekshirishlar kursatdiki, aromatizatsiyalanish reaksiyasiga olefinli 
va siklopentanli uglevodorodlar xam katnashi mumkin. Olifenlarning olti a’zoli 
xalkaga tutashishga moyilligini biz yukoridagi mavzu:larda (termik jarayonlarda) 
kurib chikdik. Oksidli katalizatorlar katnashganda reaksiya juda tezlashadi. 
Siklopentanli uglevodorodlarning siklogeksanga izomerlanishi alyumosilikatli va 
platinali katalizatorlarda amalga oshiriladi. Ikki xolatda xam olingan olti a’zoli 
naftenlar keyinchalik degidridlanadi. 
Shunday 
kilib, 
yengil 
neft 
xomashyosining 
xamma 
guruxdagi
uglevodorodlari aromatik uglevodorodlarga aylanish kobilyatiga ega. Naftenli va 
parafinli uglevodorodlarni aromatik uglevodorodlarga aylanishi juda katta 
axamiyatga ega bulib, tugridan tugri xaydab olingan past oktanli benzinlarni 
xamda ligroinni yukori antidetanatsionli xossaga ega bulgan maxsulotlarga 
aylanishiga imkon tugdiradi. Bundan tashkari, shu yul bilan past benzin 
fraksiyalaridan kimyoviy kayta ishlash xom ashyosini, ya’ni individual aromatik 
uglevodorodlarni ishlab chikarish mumkin. 
Katalitik riformingni utkazishdan maksad avtomobil yokilgisi benzinning 
oktan sonini oshirish, xamda aromatik uglevodorodlar: benzol, toluol, ksilol neft 
xom ashyolaridan olish. 
Sanoatda katalitik aromatizatsiyalash jarayonlari keyinchalik katalitik 
riforming degan nomni oldi. Bu jarayonning uziga xos kator kiyinchiliklari 
mavjud. Shulardan eng asosiysi katalizatorlarnitezda kokslanib kolishi ularning ish 
faoliyatini juda pasaytirib yuboradi. Kokslanib kolish kushimcha mustaxkam 
reaksiyalarning rivojlanishi, xamda kondensatsiyalanish natijasida yuz beradi. Bu 
keraksiz kushimcha reaksiyalarni tormozlash, xamda katalizatorlar xizmat vaktini 
uzaytirish vaktida aromatizatsiyalash vodorod atmosferasida utkaziladigan buldi. 
Degidratlash reaksiyasi tenglamasidan xamda degidrotsiklizatsiyadan kurinadiki, 
Le-Shatelye prinsipiga ta’sir etuvchi massaga asosan vodorod bosimining oshishi 
natijasida bu reaksiyaning muvozanati ungdan chapga siljiydi.