5-Ma’ruza Neft tarkibidagi qo‘shimcha mahsulotlar Reja

Neftning mineral komponentlari. 
Neftning mineral birikmalariga uning tarkibidagi har xil 
tuzlar (metallar va kislotalardan tashkil topgan), metall komplekslari va kolloid holatdagi 
mineral moddalar kiradi. Bu moddalarni tarkibiga kirgan elementlarni ko‘pincha 
mikroyelementlar deyiladi. 

Neftda metallarni miqdori juda kam bo‘lib, ayrim hollarda 0,05% (500 mg/kg) dan oshadi. 

Metallar neftni 450 ºS va undan yuqori bo‘lgan fraksiyalaridagi yuqori molekulyar birikmalari 
tarkibiga kiradi. Ushbu birikmalar termokatalitik destruksiya qilinganda metallar ajralib chiqib, 
katalizator g‘ovakliklarida qatlam hosil qiladi va katalizatorni faolligini pasaytiradi. 
Katalizatorlar regeneratsiya qilinganda esa ularga salbiy tasir etuvchi metall oksidlarni hosil 
qiladi. 

Neftlarda 40 dan ortiq turli xil elementlar topilgan. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 

ishqoriy va ishqoriy er metallar (Li, Na, K, Ba, Ca, Sr, Mg); 

mis guruhchasi (Cu, Ag, Au); 

rux guruhchasi (Zn, Cd, Hg); 

bor guruhchasi (B, Al, Ga, In, Tl); 

---


vanadiy guruhchasi (V, N, Ta) 
o‘zgaruvchan valentli metallar (Ni, Fe, Mo, Co, W, Cr, Mn, Sn va b.); 
metalmaslar (Si, P, As, Cl, Br, I va b.).
Bular juda oz miqdorda bo‘lib miqdorini aniqlash qiyin. Bularni ichida 
nisbatan ko‘proqi Ni va V lardir. Ular parfirin birikmalarini tarkibiga kiradilar. 
Neftlarni tarkibidagi mikroyelementlarni va ularning birikmalarini har 
tomonlama o‘rganib bu mikroyelementlar va ularning birikmalari jonivor va 
o‘simliklarning tarkibida ham uchrashini tasdiqlandi. Bu tekshirishlar natijasi 
neftni o‘simlik dunyosidan hosil bo‘lgan degan nazariyani yana bir bor tasdiqlashi 
mumkin. 
Neft va neft maxsulotlarining mineral aralashmalariga suv, tuzlar, mexanik 
aralashmalar, zol, xamda mineralli kislotalar va ishkorlar kiradi. Mineral 
aralashmalarning asosiy kismi neft xomashyo tarkibida bulib, uni kayta ishlash 
jarayonida kisman neft maxsulotlari tarkibiga utadi. neft maxsulotlarida mineral 
kislota va ishkorlarni kolishi uning kislota-ishkorlaridan yetarli darajada yuvib 
tashlamaganligidan iborat. Ortikcha mineral aralashmalar neftni kayta ishlash 
jarayonini ogirlashtiradi xamda neft maxsulotlarini ishlatilish xususiyatlariga 
yomon ta’sir kiladi deb ta’kidlangan. Neft maxsulotlaridan ozod mineral kislotalar 
yoki ishkorlar asosan yukori temperaturalarda mashinalarning metall kismlarini 
xamda dvigatel va kuvurlarni (trubalarni) korroziyalaydi. Bundan tashkari ortikcha 
bu mineral aralashmalarni bulishi neft maxsulotlarining oksidlanishiga karshi 
(stabilligi) turgunligi kamayadi. Shuning uchun xam neft moylari xamda motor va 
kotel yokilgilarining tarkibida juda oz mikdorda mineral kislota yoki ishkorlarning 
bulishi shu maxsulotlarni ishlatish uchun yaroksiz ekanligidan dalolat beradi.
Burgulash uchun ishlatiladigan suv neftning doimiy yuldoshidir. Suv neftda 
yomon erib, mexanik aralashishda neft emulsiyasini xosil kiladi. Xosil bulgan 
emulsiyaning barkarorligi suvning zarrachalari ulchamiga boglik bulib, u asosan 
neftlarning emulsiyasida dispers fazada mavjud buladi. Bir necha un mikrometr 
bulgan suv zarrachalari uzaro yengil birlashib neftda chukma xosil kiladi, bu 
jarayon xisobiga suvni neft tarkibidan ajratib olishga imkon tugiladi. Ammo, lekin 
ulchami 1 mkm dan kichik bulgan suv zarrachalari juda barkaror bulgan emulsiya 
xosil kiladi. Emulgatorlar ta’sirida esa yanada barkarorrok buladi. shuning uchun 
xam neft tarkibidam neft tarkibidaotish uchun deemulgirlash va suvsizlantirish 
kurilmalaridan amalga oshiriladi.
Nisbatan 
neft 
maxsulotlarida 
suv 
mikdori 
kamrok 
buladi. 
Neft 
maxsulotlarining kupchilik kismi oz mikdordagi (inobatga olmasa xam 

---

buladigshan mikdorda) suvni yaxshi eritish kobilyatiga ega. Bundan tashkari neftni 
kayta ishlash jarayonida smolali moddalar, oltingugurtli birikmalar, naften 
kislotalar va ularning tuzlarining asosiy kismi yukotilavdi (ajratib olinadi), chunki 
ular emulgator (emulsiya xosil kiluvchi) rolini bajaradi.
Ogir dizel xamda kotel yokilgilarini suvlanishi ularni tashish va kayta kuyish 
vaktida xamda utkir bug bilan ishlov vaktida sodir buladi. Surkov moylari, 
karbyurator, va dizel yokilgilari xamda xavo-reaktiv dvigatel yokilgilari va boshka 
neft maxsulotlari tarkibida suvning bulishi texnik meyorlarga (normalarga) javob 
bermasligi mumkin. Kup xollarda esa ruxsat etish takiklanadi. Neft moylari 
tarkibida bulishi uni oksidlanish moyilligini oshiradi xamda metalli detallarni 
korroziya jarayonini tezlashtiradi. Karbyurator va dizel yokilgisida suvning bulishi 
yokilgining issiklik xosil kilish kobiliyatini pasaytiradi, xamda karbyuratorni 
ifloslaydi. Past temperaturalarda muz kristallari yokilgi filtrlarni ifloslaydi. Bu 
narsa aviadvigatellarni ekspluatatsiya kilishda avariyani keltirib chikarishi 
mumkin.
karishi mumkin. 2-xilda bulishimukin: 1) «Neft-suvda», bunga gidrofilli 
emulsiya deyiladi; 2) «Neftdagi suv» bunga gidrofobli emulsiya deyiladi. Emulsiya 
rangi esa sarikdan to kungir-jigar ranggacha; konsistensiyasi esa smetanli shakldan 
to maz xolatigacha bulishi mumkin. Emulsiyada suv kanchalik kup bulsa, uning 
kuzgaluvchanligi shunchalik kichik buladi. emulsiya turini aniklash uchun 2 xil 
usul mavjud. 1) emulsiyaning suvda va benzinda erishi. Gidrofil emulsiya (suvdagi 
neft) suvda erib, benzinning tubiga tushadi. Agar teskari xolat kuzatilsa, unda 
gidrofob emulsiya, ya’ni (neftdagi suv) ekanligidan dalolat beradi. 2) ikkinchi usul 
elektr tokini utkazishiga asoslangan. Bunda elektr tokini fakatgina gidrofil 
emulsiyagina utkazadi. Neft tarkibidan suvni yukotish uchun uni degidratsiyalash 
xamda emulsiyani buzish uchun deemulsatsiyalash usullari: - mexanik, 
temperaturali, kimyoviy va termokimyoviy, elektrik jarayonlar orkali amalga 
oshiriladi.
Mexanik usul bilan tozalashning iktisodiy samaradorligi juda past bulgani 
uchun bu usul deyarli kullanilmaydi.
Elektr toki ta’sirida suvsizlantirish xamda tuzsizlantirish, juda keng 
kullaniladigan zamonaviy usullardan biri bulib xisoblanadi. Uning moxiyati 
shundan iboratki, yukori kuchlanishli uzgaruvchan tokning elektr maydoni ta’sirida 
plyonka uzilib (yirtilib) - emulsiya buzilishiga asoslangan. 
Emulgatorlarga natriy tuzi, naften kislotalar, sulfokislotalar kiradi. 
Emulgatorlar turiga karab farklanadi. Masalan: gidrofil emulgatorlar suvda yaxshi 

---

eriydi, lekin neftda erimaydi. Shu emulgatorlar suyuklikda (suv yoki neftda) erib, 
plenka xosil kiluvchi vositadir. Oddiygina kilib, tuzsizlantiradigan xamda 
suvsizlantiradigan apparat elektrodegidrator deb aytiladi. Elektrodegidratorlar bir 
necha xil turlari mavjud bulsada, shulardan iktisodiy samaradorligi juda yukori 
bulgan turi gorizontal elektrodegidratordir. Kombinatsiyalashtirilgan ЭЛОУ-АТ-6 
va ЭЛОУ-АВТ-6 kurilmalarida 6 ta gorizontal elektrodegidratorlari mavjuddir. Bu 
gorizontal elektrodegidratorlarni konstruksion sxemasi kuyidagi Apparatning 
konstrkutiv kattaliklari kuyidagichadir. Diametr 3400 mm, uzunligi 18640 mm, 
devorning kalinligi 8 mm, massasi 39500 kg. Apparatning ichida elektrodlar 
urnatilgan osma utish izolyatorlari mavjud. Apparatda yukori kuchlanishli 
transformatorlar xam urnatiladi. Elektrodegidrator 10-11kgs/sm2 bosim xamda 2-
pogonadagi temperatura 1100S da ishlaydi. Xozirgi vaktda effektiv deemulgatorlar 
OP-10, OJK, Proksonal-305, Disolvan-4411 va boshkalar ishlatiladi.
Mexanik aralashmalar: kichkina kum zarrachasi, loy zarrachalari, turli 
xildagi tuzlardan iborat. Ular neftda muallak xolda bulib, kanchalik kup dispers 
xolatdan bulsa, shunchalik uni neft maxsulotlari tarkibidan chukma xolatida ajratib 
olish kiyin buladi. asosan kichik tuz kristallari turgunrok saklanadi. Neftni kayta 
ishlash jaroayonida mexanik aralashmalar apparaturalarning devorlariga utirib 
koladi. Bu esa uz navbatida uning issiklik utkazuvchanligini kamaytiradi. Neft 
maxsulotlarining koldiklariga mexanik aralashmalar neft tarkibidan mineral tuz va 
oksidlar kurinishida utadi. Moylarda adsorbsion tozalashdan keyin yana kichkina 
okartuvchi loy zarrachalari koladi. Bundan tashkari mexanik aralashmalar yaxshi 
muxofaza kilinmagan idishda (tarada) unga chang zarrachalari, kum va xokazolar 
tushishi xisobiga xam paydo buladi. neft va uning maxsulotlari yonishidan xosil 
buladigan koldik zol deb aytiladi. Bu mineral koldik yonmaydigan neft 
komponentlarining kimyoviy tarkibi tugrisida tula tasavvur xosil kilishga imkon 
tugdirmaydi. Chunki yonish vaktida ular tegishli oksidlarga aylanadi. Zolda: 
kalsiy, magniy, kremniy, alyuminiy, temir, vanadiy xamda boshka elementlarning 
oksidlari uchraydi. 
Naftenli va parafenli uglevadorodlarni katalitik reaksiyalarni tekshirish 
natijasida rus olimlarini ajoyib bir kashfiyot kilishlariga olib keldi. Akad Zelinskiy 
va uning maktabi xamkorligida siklogeksan uglevadorodlarni degidratlash 
reaksiyalari orkali aromatik uglevodorodlar olish, mukammal urganilgan edi. Bu 
reaksiya ananaviy usulga aylanib, benzin reaksiyalarini taxlil kilishda keng 
kullanila boshlandi. 1936 – 37 yillarda Moldavskiy va Kamusher oksidlangan 
xrom katalizator ostida parafinli uglevadorodlarni 450 – 470 0S da aromatik 
uglevadorodlarga aylantirdilar. Aynan shunday natijaga Plate va Kazanskiy 3100S 
da 
platinlashtirilgan 
kumirda 
erishdilar. 
Bu 
reaksiya 
alkanlarni 

---

degidrotsiklizatsiyasi degan nomini oldi. Uning moxiyati shundan iboratki, uglerod 
atomlari6 tadan kam bulmagan parafinli zanjir siklogeksan xalkalariga tutashadi, 
natijada xosil bulgan naften to tegishli aromatik uglevodorod xosil bulguncha 
degidratlanadi. Oksidli katalizatorlar ostida birinchi boskichda alkanningn alkenga 
degidrotlanishi bulishi mumkin shu keyinchalik sikllanishi mumkin. 
Summa xolatida