5-Maruza. Mavzu: Nerv-mushak apparatining fiziologiyasi reja

Harakat potensial iva uning yuaza chiqish mexanizmi. Nerv, muskul va ba’zi hujayralar kuchli ta’sirlanish natijasida qo’zg’aladi, ularda harakat potensiali vujudga keladi. Harakat potensiali membrananing juda qisqa vaqt davom etuvchi aks qutublanishidan iborat. Tola yoki hujayra membranasi qo’zg’algan qismining ichki yuzasi tashqi yuzasiga nisbatan musbat zaryadlanishga ega bo’ladi. Tabiiy sharoitda harakat potensiali membrananing ma’lum bir nuqtasida vujudga kelib, shu erdan tarqala boshlaydi. U juda tez ko’tariluvchi va pastga sekin tushuvchi to’lqin shakliga ega. Egri chiziqning yuqoriga ko’tariluvchi qismi membrana potensialining manfiylikdan musbat holatga o’tishini anglatadi.
Tinchlikda – 70 mv bo’lgan nerv tolasining membrana potensiali 0,2-0,5 ms davomida + 110 mv ga ko’tariladi. Bu harakat potensialining depolyarizasiya bosqichi deb ataladi. Membrana potensiali elektroneytral chiziqdan ham oshib, musbatlanadi. Buni overshut yoki nishondan o’tib ketish deyiladi. Depolyarizasiya cho’qqiga etganda, membrananing musbat zaryadi 30-40 mv ni tashkil qiladi, umuman uning depolyarizasiyalanish miqdori 100-110 mv ga teng. Bundan keyin repolyarizasiya bosqichi boshlanadi, membraning potensiali asli holiga keladi. Repolyarizasiya boshlanib, taxminan 1 m o’tganidan keyin, chiziq bukiladi va potensialning tiklanishi sekinlashadi. Ba’zi tolalarda egri chiziqning repolyarizasiya qismi tez pastga tushib, tinchlik potensiali darajasidan o’tib ketadi. Bu vaqtda membrananing potensiali tinchlik potensialiga nibatan manfiyroq bo’ladi. Egri chiziqning bu qismi ifodalaydigan potensial giperpolyarizasion iz potensiali deyiladi. Nerv va ko’ndalang targ’il muskul tolalarining harakat potensiali 0,1 – 5 ms.
Harakat potensialining vujudga kelishi nerv va muskul tolalari membranasining Na⁺ va K⁺ ionlariga nisbatan o’tkazuvchanligining o’zgarishiga bog’liq. Ta’sirlovchi, aytaylik elektr toki, membranani oz miqdorla depolyarizasiyaga uchratadi. Bu boshlang’ich depolyarizasiya Na⁺ kanallarning bir qismini ochib, hujayra ichiga qaratilgan kuchsiz natriy oqimi hosil qiladi. Oqim depolyarizasiyani kuchaytirib, ochilgan kanallar soni ko’payib, membrananing Na⁺ kationlari uchun o’tkazuvchanligi bir zumda 10 20 baravar ortab ketadi. Natijada musbat zaryadli Na elektroximiyaviy gradient bo’yicha katta tezlikda hujayra ichiga kira boshlaydi.
Membranadagi potensiallar qutubi o’zgaradi: uning ichki yuzasi tashqi tomniga nisbatan musbat zaryadga ega bo’lib qoladi. Bu harakat potensialining depolyarizasiya bosqichidir.
Ion kanallarini membranani kesib o’tuvchi juda ingichka o’tish naylari deb tasavvur qilish mumkin. Ularning diametri 0,3-0,5 nm atrofida bo’ladi. DemaQ kanallardan diametri shunga yaqin bo’lgan zarrachalar o’tishi mumkin. Kanallarning toraygan qismi ham bo’lib, u kationlarni saralab o’tkazadi. SHuning uchun u tanlovchi (selektiv) filьtr deb qaraladi. Aksariyat hujayralarda kanallarning soni 20 – 30 ni tashkil qiladi. Kanalning hujayra ichiga qaratilgan qismi ancha kengaygan bo’lib, bu erda ikki tabaqali «darvoza» joylashgan. darvoza tabaqalarining ochilib-yopilishi bir-biriga bog’liq emas. SHuning uchun ularni ikkita mustaqil darvoza deb hisoblashadi. Darvozalardan biri membrananing depolyarizasiyalanishi ta’sirida tez ochiladi. Bu aktivasion darvoza deb qaraladi uning ochilishi Na⁺ hujayra ichiga kirishiga yo’l bersa, tinch holatda bo’lganda bu darvozalar yopiq turadi. Ayni paytda ikkinchi xil darvozalar ochiq bo’ladi. Ular inaktivasion darvozalar deyiladi. Inaktivasion darvozalar membrana depolyarizasiyalanganda, nisbatan sekin yopiladi. SHuning uchun harakat potensialining depolyarizasiyasi bosqichining boshida aktivasion darvozalar ochilgan bo’lsa, inaktivasion darvoza yopilib ulgurmaydi. Bu davrda ikkala darvoza ochiq bo’lib, kanaldan natriy kationining o’tishiga to’siq bo’lmaydi. Ammo depolyarizasiya hali davom etaveradi, u inaktivasion darvozani sekin yopib, kanaoni berkitadi, natriyning hujayraga o’tishi to’xtaydi. Depolyarizasiya tugagandan so’ng inaktivasion darvoza sekin ochiladi, aktivasion darvoza esa tez yopiladi – kanallar asli holiga qaytadi.
Kaliy kanallarning tuzilishi va faoliyat ko’rsatishi natriy kanallarnikiga o’xshash, farqi bu kanallarning selektiv darajasida va inaktivasiya rivojlanishining tezligida. Kaliy kanallarining tanlab o’tkazish qobiliyati juda yuqori, ulardan boshqa kationlar, masalan, Na⁺ deyarli o’ta olmaydi