5-Ma’ruza. Dielektriklarning elektr o’tkazuvchanligi Reja: O’tkazgich va metal qarshiligining haroratdan o’zgarishi

---

5-Ma’ruza. Dielektriklarning elektr o’tkazuvchanligi 
 
Reja: 
1. O’tkazgich va metal qarshiligining haroratdan o’zgarishi 
2. Dielektrik orqali o’tayotgan ichki va yuza tok oqimlari 
3. Qattiq dielektrikning to’liq elektr o’tkazuvchanligi 
 
 
Jismda elektr zaryadlarining tartibli harakati elektr tokini hosil qiladi. 
Zaryadlarning bunday tartibli harakati elektr maydon kuchlanganligi ta’sirida 
vujudga keladi. Dielektrikda elektr o’tkazuvchanlik uning tarkibidagi erkin 
zaryadlar hisobiga sodir bo’ladi. Hajm birligidagi 
n 
ta zaryad eltuvchisi bo’lgan va 
zaryad qiymati 
q 
ga teng bo’lgan dielektrikka tashqi elektr maydoni 
(E) 
ta’sir 
ettirilsa, shu elektr maydon ta’sirida zaryad kuch chiziqlari yo’nalishida ma’lum 
tezlik 

oladi. Jismning ko’ndalang yuzasidan vaqt birligida o’tadigan elektr 
miqdori, ya’ni tok zichligi: 
 
J =nq

A / m
2
(5.1
) 
Yoki 


= I /

ekanligini hisobga olsak: 
Bu yerda: 

-solishtirma elektr qarshiligi, 
Om

m 
; 

- solishtirma elektr 
o’tkazuvchanlik, 
sm/m
. 
5.2-rasm. O’tkazgich va metal qarshiligining haroratdan o’zgarish grafigi 

---

Jism elektr o’tkazuvchanligi elektronli, ionli (yoki elektrolitik) va millionli 
(yoki elektroforetik) ko’rinishlarga egadir (2.16-rasm). Dielektriklarda asosan ionli 
elektr o’tkazuvchanlik kuzatiladi. Odatda, dielektrik oz bo’lsada ma’lum 
miqdordagi elektr tokini o’zidan baribir o’tkazadi. Bu esa erkin zaryad eltuvchilar 
mavjudligi bilan tushuntiriladi.
Izolyatsiya materiali odatda juda katta solishtirma qarshilikka ega bo’ladi. 
Bu
qiymat qancha yuqori bo’lsa, dielektrikdan shuncha kam miqdorda elektr toki
o’tadi. Bunday xossaga ega dielektriklar yuqori sifatli hisoblanadi. Elektr maydoni
ta’sirida gaz, suyuqlik va qattiq holatdagi dielektriklardan qandaydir miqdorda 
elektr toki o’tib, dielektrikda elektr energiya isrofi kuzatiladi. Bunday isroflarni 
aniqlashda dielektriklarning elektr o’tkazuvchanligini o’rganish katta 
amaliyahamiyatga egadir. Elektr o’tkazuvchanlikni o’rganishda izolyatsiya 
materialidan yasalgan va metall elektrodlar bilan jihozlangan namunali kuchlanish 
beriladi. 
Namuna asosan yassi taxtacha shaklida tayyorlanib, elektrodlar uning bir 
yoki qarama-qarshi ikki yuzasiga o’rnatiladi. Dielektrikning hajmiy qarshiligini 
aniqlash uchun elektr toki namunaning hajmi bo’icha o’tkaziladi va elektrodlar 
qarama-qarshi yuzaga o’rnatiladi. Mazkur elektrodlar galvanometr orqali elektr 
manbaiga ulanadi. Dielektrikning yuza qarshiligini aniqlashda esa elektrodlar 
namunaning bir yuzasiga o’rnatilishi mumkin. Dielektrikka o’zgarmas kuchlanish 
ulangandan so’ng ma’lum vaqt (bir minut) o’tgandan so’ng, tok o’zining qandaydir 
o’zgarmas qiymatiga erishadi va 60 A tok ichki tok 
(I
ich
) 
deyiladi. Dielektrikning 
qarshiligi R berilgan kuchlanish 
(U) 
ga to’g’ri proporsional, dielektrikdan ya’ni 
dielektrikning umumiy qarshiligi birbiriga parallel o’tayotgan ichki tokka esa 
teskari proporsional bo’ladi: 
(5.2.) 
Dielektrikning elektr o’tkazuvchanligi, aksincha, qarshilikka teskari 
proporsionaldir: 
(5.3) 
Dielektrik sirti bo’ylab o’tadigan tokni sirt toki 
(I
S
) 
deb atalib, bu tok 
miqdorining hajmiy tok 
I 
miqdori bilan yigindisi esa dielektrikdan o’tadigan 
umumiy tok 
(I
u
) 
ni tashkil etadi: 
Bunda 

---

Dielektrikning umumiy elektr o’tkazuvchanligi quyidagicha aniqlanadi: 
Yoki 
ya’ni dielektrikning umumiy qarshiligi bir-biriga parallel ravishda ulangan xajmiy 
va yuza qarshiliklar yig’indisidan iborat bo’ladi (5.3 -rasm). 
5.3-rasm. 
Dielektrik orqali o’tayotgan ichki va yuza tok oqimlari. Ko’ndalang kesim 
yuzasi 
S 
va uzunligi h bo’lgan dielektrikning hajmiy qarshiligi 
R 
quyidagi ifodadan 
aniqlanadi 
(5.4)
Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi esa: 
(5.5)
Xalqaro birliklar sistemasi 
(SI) 
ga asosan bu qarshilik 
Om

m 
yoki 
Om

mm
2
/birliklarda olinadi: 1 Om

m=100 Om

sm=10
6
Om

mm
2
/ m=10
6 
mk 
Om

m=10
8
mk Om

sm. 

---

5.4-rasm. Nisbiy namlik va turli tuzilishdagi material solishtirma sirt qarshiligi 
o’zgarish grafigi 
Dielektrikning solishtirma hajmiy o’tkazuvchanligi uning solishtirma hajmiy 
qarshiligiga teskari proporsionaldir (5.4-rasm). Elektr o’tkazuvchanlik jismning 
holati (gaz, suyuq, qattiq) ga, unga ta’sir etuvchi kuchlanish turi va miqdoriga, 
muhit harorati, namligi va boshqa ta’sirlarga bog’liq bo’ladi.O’zgaruvchan elektr 
maydoni ta’siridagi dielektrikdan o’tuvchi tok oqimi ichki va absorbsiya toklari 
yig’indisidan tashkil topadi. O’zgarmas kuchlanish ta’sirida bo’lgan dielektrikdan 
faqat ichki tok o’tib, absorbsiya toki faqat kuchlanishni ulash yoki uzish paytida 
kuzatiladi. Past sifatli suyuq va qattiq izolyatsiya materiallarida 

10
6
-10
8

m∙m 
bo’lib, yuqori (oliy) sifatlilarida esa, bu qiymat 10
14
-10
18 
Om

m ga teng bo’ladi. 
Yaxshi sifatli dielektrik va elektr o’tkazgich materiali orasidagi solishtirma hajmiy 
qarshiliklar farqi 10
22
-10
25
Om

m ga yetib boradi. Dielektrikning solishtirma yuza 
qarshiligi elektrodlar o’zaro teng va yuzaga parallel ravishda o’rnatilganda: 
(5.6) 
bunda: 
R
s
- dielektrikning yuza qarshiligi, 
Om
; 
d
-elektrodning uzunligi, 
m
;
I
mazkur elektrodlar orasidagi masofa, 
m
.
Bu kattalik yordamida dielektrikning solishtirma yuza o’tkazuvchanligi 
(

=I/

) 
aniqlanadi. Elektr o’tkazuchanlikning o’lchov birligi sifatida simens 
(Sm)
qabul 
qilingan. Qattiq dielektrikning to’liq elektr o’tkazuvchanligi uning yuza va hajmiy 
elektr o’tkazuvchanliklari yig’indisidan iboratdir. Kuchli va kuchsiz elektr 
maydonlarida joylashgan dielektriklarda zaryad eltuvchilar turli holda sodir 
bo’ladi. Dielektrikning qanday agregat holatdaligiga qarab, kuchsiz elektr maydoni 
ta’sirida ionli elektr o’tkazuvchanlikka egadir. Elektr o’tkazuvchanlikka dielektrik 

---

tarkibidagi qo’shimcha va begona zarrachalar ham sababchi bo’ladi. Bular 
dielektrikning elektr o’tkazuvchanligini oshiribgina qolmay, uning elektr 
mustahkamligining pasayishiga ham olib keladi. Kuchli elektr maydoni ta’sirida 
zaryad eltuvchilar neytral zarrachalar bilan to’qnashib, ularni ionlashtiradi va 
natijada, urilish ionlashishi sodir bo’ladi. Elektr maydoni o’zining kritik 
qiymatidan o’tganida, erkin zaryad eltuvchilar miqdori keskin ortadi va dielektrik 
o’z izolyatsiya xossasini yo’qotadi. Bunday holatda dielektrikda teshilishi hodisasi 
sodir bo’ladi. Qattiq va suyuq dielektriklar uzoq vaqt kuchlanish ta’sirida 
bo’lganda, ulardan o’tadigan tok miqdori kamayishi yoki ortishi mumkin. Birinchi 
holda dielektrikdagi elektr o’tkazuvchanlikni, asosan, turli xil qo’shimchalar 
keltirib chiqarib, vaqt o’tishi natijasida namunada elektr tozalanishi sodir bo’ladi 
va dielektrikdan o’tayotgan tok miqdori kamayadi. Aksincha, vaqtga nisbatan 
tokning ortishi esa, dielektrikdagi zaryadlar hisobiga ro’y beradi. Uzluksiz ta’sir 
etadigan kuchlanish dielektrikning eskirishiga olib keladi va bu jarayon uning 
teshilishi bilan yakunlanadi. Kondensatorning doimiy zaryadsizlanish vaqti amaliy 
jihatdan keng foydalanadigan kattalik bo’lib, u quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
bunda: 
R
iz 
- kondensator izolyatsiyasining qarshiligi, Om; 
C
-kondesatorning 
sig’imi, 
F. 
 
Nazorat savollari 
1 Dielektriklarning elektr o’tkazuvchanligi. 
2. Dielektrik orqali o’tayotgan ichki va yuza tok oqimlari. 
3. Nisbiy namlik va turli tuzilishdagi material solishtirma sirt qarshiligi 
o’zgarish grafigini tushintirib bering