5- ma’ruza tasviriy statistika ko’rsatkichlari

Ko’rsatkichlar	2017	2018
2019
Oylik ish haqi (dollar) (daromad)	3693 (R0)	5414(R1)	8662 (R2)
Jon boshiga tovar va xizmatlar uchun xarajatlar (ming dollar talab)	23,0(E0)	32,9(E1)	530(E2)
Qo`shimcha talab (ming dollar)	-	9,9(E1-E0)	20,1(E2 - E1)
Qo`shimcha daromad (dollar)	-	1721 (R1 - R0)	3248 (R2 -R1)
1 dollar daromadga talab (dollar)	6,23	6,08	6,12
Qo`shimcha 1 dollar daromadga qo`shimcha talab (dollar)	-	5,75	6,19

Istemolning daromadga nisbatan elastiklik koeffitsiyenti:

2018/2017: 5,75/6,23=0,923

2019/2018: 6,19/6,08=1,018

Demak,elastiklik koeffitsiyenti 10.3%(1,018∙ 0,923 = 110,3%) oshgan. Bu ko`rsatkichni (7) bo`yicha hisoblasak

[(20,1 / 9,9) : (3248 / 1721)] / [(32,9 : 23,0) / (5414 : 3693)] = (2,030:1,887) / (1,430 : 1,466) = 1,0758 : 0,9754 = 1,103 yoki 110,3%.
Demak, oldingi natijaga ega bo`lamiz.

Shartnomani (rejani, normani) bajarish nisbiy ko`rsatkichlarini ham dinamikada qarash mumkin. Bu holda ularning dinamika nisbiy miqdori haqiqiy bajarish ko`rsatkichi dinamikasi bilan shartnomada ko`zlangan ko`rsatkichning dinamikasi orasidagi o`zaro nisbatga teng.

K_k=K₁/K₀ = [(H₁ : Sh₁ ) / (H₀ : Sh₀ )] = (H₁ : X₀ ) / (Sh₁ : Sh₀ ) (8)
Misol, I kvartal uchun shartnomada ko`zlangan 500 dona o`rniga 480 dona mahsulot haqiqatda yetkazib berilgan. II kvartalda esa 600 dona o`rniga 648 dona haqiqatda yetkazilgan.

Demak, I kvartalda shartnoma 96% (480 ∙ 100:500 = 96%), II kvartalda esa 108% (648 ∙ 100:600=108%) bajarilgan yoki I kvartalga nisbatan shartnomani bajarish darajasi 12,5% yaxshilangan (108 ∙ 100:96=112,5%). Bu natijani (8) tenglik bo`yicha ham aniqlash mumkin. I kvartal shartnomasiga nisbatan II kvartal shartnomasida 20% mahsulot yetkazib berishni oshirish ko`zlangan (600 ∙ 100:500 = 120%). Haqiqatda mahsulot yetkazib berish hajmi 35% oshgan (648 ∙ 100:480 = 135%).

Demak, shartnomani bajarish II kvartalda I kvartalga nisbatan 12,5% yaxshilangan (135 ∙ 100:120 = 112,5%).

Nisbiy ko`rsatkichlarni fazo jihatidan o`zgarishda deb qarash mumkin. Bu holda yuqorida ko`rib chiqilgan har xil turdagi nisbiy ko`rsatkichlar orasidagi bog`lanishlar o`z kuchini saqlaydi, faqat taqqoslashlarni vaqt bo`yicha bajarmasdan, obyektlararo (hududlararo, mamlakatlararo) amalga oshirish lozim.

Nisbiy miqdorlar haqidagi masalalarni ko`rib chiqish yakunida yana bir muhim jihatga e`tibor berish kerakki, nisbiy ko`rsatkichlardan amaliy faoliyatda foydalanish jarayonida ularning soyasida turgan mutlaq ko`rsatkichlarni hech qachon nazardan chiqarmaslik lozim, chunki ularning katta yoki kichik qiymatlarga ega bo`lishiga qarab 1% o`zgarishning og`irligi (mutlaq qiymati) turlicha miqdorga, demak, ma`noga ega bo`ladi.
Nazorat savollari:

1. 
   Hodisaning sifati va miqdori deganda nimalar tushuniladi?
   
2. 
   Statistik ko`rsatkich nima,ilmiy bilishda va amaliy faoliyatda u qanday ahamiyatga ega?
   
3. 
   Statistik ko`rsatkich bilan hodisa belgisi o`rtasida qanday munosabat mavjud?
   
4. 
   Statistik ko`rsatkichlarning qanday turlari bor?
   
5. 
   Mutlaq ko`rsatkich deganda nima tushuniladi?
   
6. 
   Mutlaq ko`rsatkichlarning qanday turlarini bilasiz?
   
7. 
   Mutlaq ko`rsatkichlar qanday shakllarda (o`lchov birliklarida) ifodalanadi?
   
8. 
   Shartli o`lchov birliklari nima va qachon qo`llanadi?
   
9. 
   Nima uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida statistik ko`rsatkichlarni pulda (qiymatda) ifodalash kerak?
   
10. 
    Ayollar, erkaklar va bolalar poyafzallarini, ko`ylaklarini, kostyumlari va boshqa buyumlarini donalab hisoblab bo`ladimi? Agarda bo`lsa, bunday o`lchash qanday kamchiliklarga ega?
    
11. 
    Nisbiy ko`rsatkichlar nima va ular qanday ifodalanadi? Foiz bilan koeffitsiyent, foiz bilan promille o`rtasida qancha farq bor?
    
12. 
    Taqqoslash deganda nima tushuniladi, uning qanday turlari mavjud?
    
13. 
    Nisbiy ko`rsatkichlarning qanday turlarini bilasiz?
    
14. 
    Nisbiy ko`rsatkich turlari orasida qanday o`zaro bog`lanishlar bor?
    

Adabiyotlar ro’yxati

1. 
   Statistics / James T. McClave, Terry Sincich.—12th ed. 2013. – 814 p.
   
2. 
   Statistics for Managers: Using Microsoft Excel, Fifth Edition by David M. Levine, David F. Stephan, Timothy C. Krehbiel, and Mark L. Berenson. Pearson Education, Inc, 2008.-538 r.
   
3. 
   Statistika: darslik// Shodiev X. va Xabibullayev I. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2019.-454 b.
   
4. 
   Statistika bo`yicha praktikum: o’quv qo’llanma // Shodiyev X. va Xabibullayev I. tahriri ostida.. –T.: Tafakkur bo`stoni, 2015.-336 b.
   
5. 
   Statistika: darslik // Soatov N.M. – T.: Ibn Sino, 2003
   

1^Gegel. Asarlar, ТI, М – L, 1992, 184-b

2^Bоshqа ko`rsаtkichlаrni hisоblаsh tаrtibi 4.5 bo`limdа yoritilgаn.

3^ Экономика Узбекистана 2010. –Т.: Узбекистан, 51 b.

4^Manba: Экономическое обозрение, yanvar 2006y, 6 va 33-betlar