4-шўъба. Олий таълим тизимида психолог фаолиятини такомиллаштириш дарс таҳлилининг илмий – методик асослари

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Nishonova Z.T. “Bolalar psixologiyasi va uni o‘qitish metodikasi”. T.: 2005
2. Nishonova Z.T. “Bolalar psixologiyasi va psixodlagnostikasi.
3. Dusmixamedova Sh.A., Nishanova Z.T., Jalilova S.X., Karimova Sh.T.,


TAFAKKUR OPERATSIYALARNI TAHLILIY ASOSLARI
Mardonov Erkin Xasanovich
TerDU PI Psixologiya kafedrasi o`qituvchisi


Annotasiya: Ushbu maqolada tafakkur operatsiyalarini tahliliy operatsiyalarti
nazariy jihatdan yoritilgan va asoslangan.


Kalit so’zlar: Sintez,taqqoslash, ob’ekt, abstraktsiya, vizual-samarali,ontogeniz,
diskursiv,yaxlit,tafakkur,tafakkur operatsiyalari, integratsiya.

Tahlil - butunning aqliy bo'linishi. Bu uning har bir qismini o'rganish orqali butunni chuqurroq bilish istagiga asoslanadi. Tahlilning ikki turi mavjud: yaxlitni qismlarga bo'lish aqliy parchalanishi sifatida va uning individual xususiyatlari yoki tomonlarini bir butun sifatida ruhiy izolyatsiya sifatida tahlil qilish.

Sintez - qismlarni bir butunga aqliy bog'lash. Xuddi tahlilda bo'lgani kabi, sintezning ikki turi ajratiladi: yaxlit qismlarning aqliy birlashuvi sifatidagi sintez va ob'ektlar va hodisalarning turli belgilari, tomonlari, xususiyatlarining aqliy birikmasi sifatidagi sintez.
Taqqoslash - ob'ektlar va hodisalar o'rtasidagi o'xshashlik va farqlarni, ularning xususiyatlari yoki sifat xususiyatlarini aqliy aniqlash.
Abstraktsiya (chalg'itish)- muhim xususiyatlarni yoki xususiyatlarni aqliy ravishda ajratib ko'rsatish va bir vaqtning o'zida muhim bo'lmagan xususiyatlardan mavhumlashtirish; ob'ektlar va hodisalarning belgilari. Mavhum fikrlash deganda, idrok etilgan ob'ektning biron bir momentini, tomonini, xususiyatini yoki xususiyatini ajratib olish va ularni xuddi shu ob'ektning boshqa belgilari bilan bog'lamasdan ko'rib chiqish tushuniladi.
Umumlashtirish - predmet yoki hodisalarni umumiy va muhim xususiyat va sifatlar asosida aqliy birlashtirish, kamroq umumiy tushunchalarni umumiyroq tushunchalarga qisqartirish jarayoni.
Betonlashtirish - ma'lum bir o'ziga xos xususiyat yoki xususiyatni umumiydan aqliy ajratish, boshqacha aytganda - umumlashtirilgan bilimdan yagona, aniq bir holatga aqliy o'tish.
Tizimlashtirish (tasniflash)- predmetlar yoki hodisalarning o'xshashlik va farqlarga qarab guruhlarga yoki kichik guruhlarga aqliy taqsimlanishi (toifalarni muhim belgisiga ko'ra ajratish).
Barcha aqliy operatsiyalar (harakat) yakka holda emas, balki har xil kombinatsiyalarda davom etadi.
1. Fikrlash turlari
Ontogenez jarayonida ketma-ket paydo bo'ladigan uchta asosiy fikrlash turi mavjud: vizual-samarali, vizual-majoziy va og'zaki-mantiqiy.
Vizual-samarali (amaliy) fikrlash- voqelik ob'ektlari va hodisalaridan bevosita hissiy taassurotlarga tayanadigan fikrlash turi, ya'ni. ularning asosiy tasviri (sezgilar va hislar). Bunday holda, aniq ob'ektlar bilan aniq harakatlar jarayonida vaziyatning haqiqiy, amaliy o'zgarishi mavjud. Ushbu turdagi fikrlash faqat manipulyatsiya maydonini bevosita idrok etish sharoitida mavjud bo'lishi mumkin.
Vizual-majoziy fikrlash- g'oyalarga tayanish bilan tavsiflangan fikrlash turi, ya'ni. ob'ektlar va voqelik hodisalarining ikkilamchi tasvirlari, shuningdek ob'ektlarning vizual tasvirlari (chizma, diagramma, reja) bilan ishlaydi. Vizual-faol fikrlashdan farqli o'laroq, vaziyat bu erda faqat ichki (sub'ektiv) qiyofasi nuqtai nazaridan o'zgaradi, lekin shu bilan birga ob'ektlarning o'zi va ularning xususiyatlarining eng g'ayrioddiy va hatto aql bovar qilmaydigan kombinatsiyalarini tanlash mumkin bo'ladi. Vizual-majoziy fikrlash og'zaki - mantiqiy fikrlashni shakllantirish uchun asosdir.
Abstrakt-mantiqiy (mavhum, og'zaki, nazariy) fikrlash - mavhum tushunchalar va ular bilan mantiqiy harakatlarga tayanadigan fikrlash turi. Vizual-faol va vizual-majoziy tafakkur bilan aqliy operatsiyalar hissiy bilish bizga aniq ob'ektlarni va ularning tasvirlari-takliflarini bevosita idrok etish shaklida beradigan ma'lumotlar bilan amalga oshiriladi. Abstrakt-mantiqiy fikrlash, mavhumlik tufayli, vaziyatning mavhum va umumlashtirilgan rasmini fikrlar shaklida yaratishga imkon beradi, ya'ni. so'z bilan ifodalangan tushunchalar, hukmlar va xulosalar.
Ushbu turdagi tafakkur ontogenez jarayonida mazmunan samaralidan kontseptualga qadar izchil rivojlanadi.
Voyaga etgan odamning fikrlashi barcha uch turdagi belgilarni o'z ichiga oladi: ob'ektiv-samarali, vizual-majoziy va kontseptual. Ushbu turdagi fikrlashning nisbati nafaqat yosh, balki individual xususiyatlar bilan ham belgilanadi va yarim sharlardan birining hukmronligi bilan bog'liq. Samarali va vizual-majoziy fikrlashning ustunligi o'ng yarim sharning dominant faollashuviga ega bo'lgan odamlarga xosdir, bunday odamlar texnik faoliyatda muvaffaqiyat qozonishadi, geometriya va chizish ular uchun osonroq, ular badiiy faoliyatga moyil. Chap yarim sharning ustunligi bo'lgan odamlar nazariy, og'zaki - mantiqiy fikrlashda yuqori muvaffaqiyatga erishadilar, ular matematikada (algebra), ilmiy faoliyat... Voyaga etgan odamning amaliy faoliyatida doimiy ravishda amaliy fikrlashdan majoziy va mantiqiy fikrlashga va aksincha o'tish sodir bo'ladi. Rivojlangan amaliy tafakkur "qiyin vaziyatni tezda anglash va deyarli bir zumda to'g'ri echimni topish qobiliyati" bilan tavsiflanadi, ya'ni odatda sezgi deb ataladi.
Intuitiv fikrlash kursning tezligi, aniq belgilangan bosqichlarning yo'qligi, past xabardorlik bilan tavsiflanadi, aksincha. diskursiv, bosqichma-bosqich ochilgan, ongli fikrlash. Intuitiv muammolarni hal qilishning yuqori tezligi mantiqiy va majoziy fikrlash jarayonlarini qayta qurish bilan bog'liq. Bunda alohida ahamiyat kasb etadi qiyin vaziyatlar faoliyat (vaziyatning murakkabligi, vaqt etishmasligi, qarama-qarshi kuchlarni hisobga olish zarurati, har bir qaror uchun yuqori mas'uliyat). Aynan shu ko'rsatkichlar shifokor faoliyatini tavsiflaydi. Shuning uchun shifokorning amaliy faoliyatida bu fikrlash turlarining barchasi birlikda namoyon bo'ladi.
Ijodiy va tanqidiy fikrlash.Agar tafakkurni yangilik, hal qilinayotgan muammoning o‘ziga xosligi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqsak, unda ijodiy fikrlash (mahsuldor, divergent, ijodiy) va takror ishlab chiqaruvchi (reproduktiv, konvergent)ni farqlash mumkin. Ijodiy fikrlash - bu muammoni hal qilishda tubdan yangilikni yoki takomillashtirishni kashf qilish natijasi bo'lgan fikrlash. Ijodiy fikrlashning taniqli tadqiqotchisi Guilford ijodkorlikning to'rtta asosiy omilini aniqladi.
1. O'ziga xoslik ijodiy fikrlashning o'ziga xosligini, muammoga g'ayrioddiy yondashuvni, nostandart javob berish qobiliyatini tavsiflaydi.
2. Moslashuvchanlik - har xil javob berish, tez almashish qobiliyati.
3. Integratsiya bir vaqtning o'zida bir nechta qarama-qarshi shartlarni, kichik binolarni yoki printsiplarni hisobga olish qobiliyati sifatida.
4. Sezuvchanlik nozik tafsilotlarni, o'xshashliklarni yoki farqlarni sezish qobiliyati sifatida.
Ijodiy fikrlashni o'rganar ekan, Torrance ijodkorlik eng yuqori cho'qqisiga bolalik davrida (3,5 yoshdan 4,5 yoshgacha), so'ngra maktabning birinchi uch yilida va balog'atga etishishdan oldingi davrda o'sib borishini aniqladi. Keyinchalik uning pasayishi tendentsiyasi qayd etilgan.
Ijodiy fikrlash uchun to'siqlar sifatida, ko'pincha behush holda, konformizm (barchaga o'xshab qolish istagi, ajralib turish qo'rquvi. Shuning uchun ichki tsenzura mavjud - odam boshqa odamlar tomonidan qabul qilinmasligi mumkin bo'lgan hamma narsani rad etadi); qattiqqo'llik - o'ylash istagi, kaltaklangan yo'ldan borish, muammolarni odatiy yo'llar bilan hal qilish, haddan tashqari yuqori motivatsiya, darhol javob topish istagi ham ko'pincha odamni xayoliga kelgan birinchi yechimdan foydalanishga majbur qiladi. qoida, innovatsion emas.
Tanqidiy fikrlash- taklif qilingan gipotezalarni ularni qo'llash sohasini aniqlash uchun tekshirish. Aytishimiz mumkinki, ijodiy fikrlash yangi g‘oyalarni yuzaga keltiradi, tanqidiy fikrlash esa ularning nuqson va nuqsonlarini ochib beradi.
Barcha aytilganlarga asoslanib, tafakkurni tavsiflashda quyidagi fazilatlarni ajratib ko'rsatish mumkin: teranlik-yuzakilik; kengligi-torligi; tezlik - sekinlik; moslashuvchanlik - qattiqlik; originallik-arzimaslik.
1. Fikrlashning asosiy shakllari
Tushunchalar, mulohazalar va xulosalar mavhum tafakkurda aqliy operatsiyalar bajariladigan asosiy shakllardir. Kontseptsiya - ob'ektiv dunyo ob'ekti yoki hodisasining so'z bilan ifodalangan eng umumiy va muhim belgilarini, xususiyatlarini aks ettiruvchi fikrlash shakli. Tushunchalar bizning ushbu ob'ektlar yoki hodisalar haqidagi bilimimizga asoslanadi. Umumiy va individual tushunchalarni ajratish odatiy holdir.
Umumiy tushunchalar - bir xil nomdagi bir xil ob'ektlar yoki hodisalarning butun sinfini o'z ichiga olgan tushunchalar. Umumiy tushunchalar barcha ob'ektlarga xos bo'lgan, tegishli tushuncha bilan birlashtirilgan xususiyatlarni aks ettiradi.
Har qanday umumiy tushunchalar faqat bitta narsa va hodisalar asosida vujudga keladi. Tushunchalarni shakllantirish usuli xususiydan umumiyga harakatdir, ya'ni. umumlashtirish orqali.
Tushunchalarni shakllantirishning asosi amaliyotdir. Ko'pincha, bizda amaliy tajriba etishmasa, ba'zi tushunchalarimiz buziladi. Ular asossiz ravishda torayishi yoki kengaytirilishi mumkin. w ni farqlangitian tushunchalari,shaxsiy amaliy tajriba orqali shakllanadi. Ularda asosiy o'rinni vizual-majoziy bog'lanishlar egallaydi. Ilmiy tushunchalar , ular formal-mantiqiy operatsiyalarning yetakchi ishtirokida shakllanadi, ularning ta'rifi umumiy farqlar orqali shakllanadi.
Mantiqiy munosabatlardafaqat taqqoslanadigan tushunchalarni topish mumkin.Shifokorning diagnostik xatolari, masalan, ma'lum bir kasallik nuqtai nazaridan fikrlash mantig'ining buzilishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin - bu haqdagi tushunchaning mazmuni va doirasini haddan tashqari keng yoki juda tor tushunish, ta'rifni almashtirish. kasallikning individual belgilari ro'yxati bilan tavsifi bilan.
Tushunchani o'zlashtirish nafaqat uning belgilarini, hatto juda ko'p bo'lsa ham nomlay olish, balki tushunchani amalda qo'llash, ya'ni. ular ustida operatsiya qila olish. Tushunchani o'zlashtirishda eng muhim nuqtalardan biri uni anglashdir. Ba'zida tushunchadan foydalanib, biz uning ma'nosini to'liq tushunmaymiz. Demak, tushunchani anglash tushunchalarni shakllantirishning eng yuqori bosqichi, tushuncha va tushunchani bog’lovchi bo’g’in sifatida qarash mumkin.
Hukm - tasdik yoki inkor ko`rinishida ifodalangan tushunchalar orasidagi bog`lanishlarni aks ettiruvchi fikrlash shakli. Agar kontseptsiya ob'ektlarning muhim belgilarining majmuini aks ettirsa, ularni sanab o'tsa, hukmda ularning aloqalari va munosabatlari aks etadi. Odatda hukm (masalan: Qizil atirgul) ikkita tushunchadan iborat - hukmning ikkita atamasi: sub'ekt (lotincha subjectum - mavzu), ya'ni. hukmda biror narsa tasdiqlanadigan yoki inkor qilinadigan narsa va predikat (lotincha praedicatum - predikat), ya'ni. tasdiqlash yoki rad etishning og'zaki ifodasi.
Umumiy mulohazalarda ma'lum bir sinf yoki guruhning barcha ob'ektlari bo'yicha biror narsa tasdiqlanadi yoki rad etiladi (masalan: barcha baliqlar gillalar bilan nafas oladi). Xususiy hukmlarda bu sinf yoki guruhning ba'zi vakillariga tegishli (masalan: Ba'zi talabalar a'lochi talabalar). Yagona hukm - bir mavzu bo'yicha biror narsa tasdiqlangan yoki inkor qilingan hukm (masalan: Bu bino me'moriy yodgorlik). Har qanday hukm to'g'ri yoki noto'g'ri bo'lishi mumkin, ya'ni. haqiqatga mos keladi yoki mos kelmaydi.
Muayyan aqliy operatsiyalardan foydalangan holda turli xil mulohazalar bilan ishlash jarayonida fikrlashning yana bir shakli paydo bo'ladi - xulosa chiqarish.
Xulosa - Bu fikrlash shakli bo'lib, u orqali bir yoki bir nechta hukmlardan (binolardan) yangi hukm (xulosa) olinadi. Xulosa qilish fikrlashning eng yuqori shakli bo'lib, mavjudlarini o'zgartirishga asoslangan yangi hukmlarni shakllantirishdir. Xulosa fikrlash shakli sifatida tushunchalar va mulohazalarga asoslanadi va ko'pincha nazariy fikrlash jarayonlarida qo'llaniladi.
Har qanday xulosa asoslar, xulosalar va xulosalardan iborat. Xulosa asoslari dastlabki hukmlar bo'lib, ulardan yangi hukm chiqariladi. Binolardan mantiqiy vositalar bilan olingan bu yangi hukm xulosa deyiladi. Va binolardan xulosaga juda mantiqiy o'tish - bu xulosa. Binolar va xulosalar o'rtasidagi mantiqiy oqibat munosabatlari mazmun jihatidan binolar o'rtasidagi bog'liqlikni nazarda tutadi. Agar hukmlar mazmunan bog'liq bo'lmasa, ulardan xulosa chiqarish mumkin emas. Binolar o'rtasida mazmunli bog'liqlik mavjud bo'lganda, biz fikr yuritish jarayonida ikkita shart bajarilgan taqdirda yangi haqiqiy bilimlarni olishimiz mumkin: binolar to'g'ri bo'lishi kerak va ma'lum bir xulosa chiqarish qoidalariga rioya qilish kerak - fikrlash usullari.