4-mavzu. XVI-XIX asr birinchi yarmiga oid xujjatlar Reja

Mo`gul va xitoy tillarida yozilgan manbalarda O`zbekistonning XIII-XIV asrlardagi tarixiga oid ma`lumotlar uchraydi. Ayniksa, Chingizxon va mo`gullar xuruji davri tarixi, mo`gul imperatorlari xukmronligi davri tarixini bu manbalarsiz o`rganib bo`lmaydi. Shuni aloxida uktirib o`tish kerakki, bu manbalarda, xususan xitoy manbalarida, vokealar birinchidan yilma-yil bayon etilgan, ikkinchidan, ularning sodir bo`lgan joyi va vakti anik ko`rsatilgan.
“Mongol-un niucha tobchan” (“Mo`gullarning maxfiy tarixi”) X111 asr boshida o`rta asr uygur imlosida yozilgan va bizgacha xitoy imlosi, ierografida xitoycha tarjimasi bilan etib kelgan. Asarning xitoycha nomi “Yuan`-chao bi shi” (“Yuan` sulolasining maxfiy tarixi”) deb ataladi. Unda Xitoy, Mo`guliston, Markaziy Osiyo va O`zbekistonning XIII asrdagi tarixi bo`yicha muxim manba xisoblanadi. Unda nayman, kerait, o`ngut, uygur, korlik va boshka turkiy xalklarning Chingizxon xuruji paytidagi tarixi va ularning mo`gul asoratiga tushib kolishi xakida kimmatli ma`lumotlarni uchratamiz.
“Mongol-un niucha tobchan” xitoy tiliga 1404 yili tarjima kilingan. 1800 yili istefodaga kiritilgan. Asar 1866 yili P.Kafarov tarafidan rus tiliga tarjima kilingan va so`z boshi, xitoycha matni va lugatlar bilan ko`shib, 1941 yili S.A.Kozin tarafidan “Sokrovennoe skazanie” nomi bilan chop etilgan. Asarning E.Xyonning tarafidan amalga oshirilgan nemischa nashri mavjud.
“Tszin-shi” (“Tszin sulolasining tarixi”) nomli asar so`nggi yuan` imperatori Shindi (To`gon Temur) davrida, xitoy olimi va yozuvchisi Ouyan Sian` tarafidan yozilgan. Unga mo`gul imperatorlari davrida yozilgan va keyincha yo`kolgan “Shilu” (“Saxix yozuvlar”) nomli solnomasi asos bo`lgan.
“Tszin-shi” to`rt kismdan iborat: 1)Tszin sulolosining siyosiy tarixi; 2) Tszin davlatining ma`muriy, xarbiy, xukukiy, moliyaviy, iktisodiy, ma`naviy va ilmiy tizimlari; 3) Tszin imperatorlari; 4) imperatorlar va ularning oilalari, davlat arboblari, sarkardalari va madaniy arboblarining tarjimai xoli.
Asarning to`rtinchi kismida o`sha vaktlarda Markaziy Osiyoda istikomat kilgan turkiy xalklar, uygurlar, o`ngitlar va boshkalar, ular bilan olib borilgan elchilik munosabatlari, ularning boshliklarini xarbiy xizmatga jalb kilish xakida ma`lumotlar bor.
“Yuan`-chao min-chen` shi-lyue” (“Yuan` sulolasi mashxur mansabdorlarining kiskacha tarjimai xoli”) nomli asar 15 bobdan iborat bo`lib, uni tarixchi Su Tyan`tszyue yaratgan. Kitobda saltanatda xizmat kilgan 47 yirik mansabdorning tarjimai xoli bayon etilgan. Ular orasida turkiy kavmlardan chikkanlari xam bor.
Bu uch kitobdan iborat asarning ko`pgina nashrlari mavjud. Eng yaxshi nashri 1962 yili Nankin universiteti professori Xan`-Julin tarafidan amalga oshirilgan. Noshirning so`z boshisi muxim ilmiy axamiyatga ega.
“Shen-u tsin` chjen-lu” (“Mukaddas sarkarda Chingizxonning xarbiy yurishlari tafsilotlari”) nomli asar asli mo`gul tilida yozilgan, lekin uning shu nomdagi xitoycha tarjimasi bizgacha etib kelgan, xalos. Unda Chingizxonning xarbiy yurishlari va mo`gullar xuruji vaktida turkiy xalklarning ijtimoiy-siyosiy xayoti xakida xikoya kiladi.
“Shen-u tsin` chjen-lu” asarini birinchi marta Yuan` Chjon 1894 yili, Van Govey nomli tarixchi 1925-1926 yillari keng izoxlar bilan chop etgan. 1872 yili P.Kafarov asarning ruscha tarjimasini, so`z boshi va zarur izoxlar bilan ko`shib, nashr etgan. 1951 yili Pel`o va Gambus uning frantsuzcha nashrini amalga oshirganlar.
“Yuan`-shi” (“Yuan` sulolasi tarixi”) Yuan` sulolasining to`lik rasmiy tarixidir. Uni Sun-lyan (1310-1381 yy.) boshchiligidagi 16 muallif-tuzuvchilar yaratgan deb xisoblaydilar. Kitob Min sulolasining imperatori Taykchuning buyrugi bilan 1369 yili yozib tamomlangan.
Asar to`rt kismdan iborat:
Birinchi kismda Yuan` sulolasi shajarasi, ya`ni Xubilayxondan boshlab 13 mo`gul imperatori, ularning shaxsiy xayotida bo`lib o`tgan va ularning davrida mamlakatda kechgan asosiy vokealar berilgan.
Ikkinchi kismda samoviy vokealar tafsiloti, mamlakatda bo`lib o`tgan xududiy vokealar, mamlakatning ma`muriy bo`linishi xakida, mamlakatdagi daryolar va naxrlar, xalkining liboslari, amaldorlarni mansabga tayyorlash oldidan o`tkaziladigan imtixonlar va boshkalar xakida ma`lumot keltiriladi.
Uchinchi kismda imperator va uning xonadoni a`zolarining shajarasi o`rin olgan.
To`rtinchi kismda imperator xonadoni a`zolarining tarjimai xoli va ko`shni mamlakatlar xakida kiskacha ma`lumot keltiriladi.

O`zbekiston Sovet davridagi manbalar.

Yakin o`tmishimizning sobik sovet xokimiyati xukmronlik kilgan davri (1917-1991 yillar) mamlakatimiz tarixida o`ziga xos o`rin egallaydi. Bu davr, garchi tarixan kiska bo`lsa-da, lekin o`zining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan ajralib turadi. 1917 yil oktyabrida bol`sheviklar zo`rlik bilan amalga oshirilgan to`ntarish sobik Ittifok xalklari, shu jumladan, O`zbekiston xalo`lari tarixida salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik saxifasini boshlab berdi. Natijada chor mustamlakachilik imperiyasi o`rnini «kizil imperiya» egalladi. Yangi mustamlakachilik zulmi ostida yashagan o`lka xalklari bol`sheviklar «sotsialistik tajribasi»ning barcha mash`um mushkulotlarini boshdan kechirdilar. Eng achinarlisi shundaki, respublikadagi ijtimoiy-siyosiy tarixiy jarayonning o`ta murakkab va ziddiyatli kechishi ko`plab kurbonlar berilishiga, madaniy va ma`naviy yo`kotishlarga olib keldi.

Oktyabr` to`ntarishidan keyin O`zbekistonning Turkiston xududida bo`lgan anchagina kismi Turkiston Avtonom Respublikasi sifatida RSFSR tarkibiga ko`shib olindi. 1924 yilda zo`raki o`tkazilgan milliy-xududiy chegaralanish natijasida O`zbekiston SSR tashkil topib, SSR Ittifoki tarkibiga kiritildi. SSR Ittifoki o`z moxiyatiga ko`ra unitar (ko`shma) davlat edi. Okibatda O`zbekiston to`la-to`kis Moskvaga karam bo`lib koldi. O`zbekiston SSR fakat nimgagina mustakl edi. Respublikaning raxbar organlari Kompartiya Markaziy Ko`mitasi (MK) va Ittifok xukumati tomonidan tayinlanar, binobarin, ularga bo`ysunardi. Ular respublika va uning xalklari manfaatlari emas, balki Markaz (Moskva; umuman Sovet Rossiyasi.-Taxririyat) manfaatlari yo`lida siyosat yurgizishga majbur edilar. O`zbekiston xalklarining suveren xukuklari asosida ularning tub manfaatlarini ximoya kilishga karatilgan ularning tub manfaatlarini ximoya kilishga karatilgan vatanparvarlik kayfiyatidagi milliy raxbarlarning chikishlarini mustabid tuzum goyat kat`iyatlik bilan barxam toptirardi.
Mustabid tuzum O`zbekistonni Markaz tarkibidagi mustamlaka sifatida o`z iskanjasida doimiy saklab kolish va uni metropoliyaning xom ashyo bazasi va maxsulot bozori sifatidagi xolatini yanada mustaxkamlashga intildi. Bunday siyosat okibatida respublikaning iktisodiy rivojlanishi bir tomonlama kechdi, uning kishlok xo`jaligi tobora ko`prok paxtachilik yo`nalishiga ega bo`lib bordi, shu alfozda paxta yakkaxokimligi karor topdi. O`zbekiston sanoati asosan kishlok xo`jaligi extiyojlariga xizmat kilishga yo`naltirilgan edi. Sanoatda kishlok xo`jaligi maxsulotlariga dastlabki tarzda ishlov beradigan tarmoklar asosiy o`rinni egallardi. Respublika xom ashyosining pirovard maxsuloti Ittifok sanoat markazlarida ishlab chikarilar, binobarin, foydaning asosiy kismi xam o`sha erda kolardi.
Markazning O`zbekitondagi mustamlakachilik siyosati respublikaning madaniy rivojida xam o`zining yakkol ifodasini topdi. Garchi bu soxada birmuncha ijobiy siljishlarga erishilgan bo`lsa-da, o`lka xalklarining ma`naviy xayoti to`la-to`kis o`z davrining xukmron mafkurasi va siyosati ta`siriga olindi, baynalmilallik nikobi ostida respublikani ruslashtirishga intilish ro`y berdi. O`zbek xalkining milliy madaniy kadriyatlari oyokosti kilindi, O`zbek tili ikkinchi darajali tilga, rus tili esa davlat va asosiy muomala tiliga aylantirildi.
Darvoke, Markazning bunday mafkura siyosati tufayli xalkimiz xayotining barcha soxalariga putur etkazilganligini ta`kidlash barobarida respublika tarixiy o`tmishining sovet davrida xam bir kator ijobiy ishlar kilinganligini aytib o`tmaslik noxolislik bo`lur edi. Zero, o`sha yillarda xalkimizning fidokorona mexnati bilan ko`plab zavod va fabrikalar kurildi, millionlab gektar yangi erlar o`zlashtirildi, katta-katta kanallar kazildi, kishlok xo`jaligining moddiy-texnika negizi mustaxkamlandi, uning maxsulotlari xajmi ortdi. O`nlarcha oliy va o`rta maxsus o`kuv yurtlari ochildi, ularda xalk xo`jaligining barcha tarmoklari uchun mutaxassislar tayyorlandi, umumta`lim maktablari xunar-texnika bilim yurtlarining keng tarmogi tashkil etildi, ko`pgina madaniy-ma`rifiy muassasalar barpo kilindi. Natijada axolining ta`limiy va madaniy saviyasi oshdi. To`gri, bu yutuklarning barchasiga mustabid tuzum davrida aytish odat bo`lib kolgan «partiyaning dono siyosati» tufayli emas, balki xalkimizning sadokatli, fidokorona mexnati tufayli erishildi.
Birok, shuni aloxida ta`kidlash joizki, ogir va mashakkatli mexnatlar evaziga yaratilgan ana shu moddiy boyliklar o`zbek xalki, uning farovonligi uchun xizmat kilmadi. Aksincha, bu moddiy-ma`naviy boyliklar o`zbek xalkini kamsitish, milliy gururini oyokosti kilish, o`zligini unuttirish, kommunistik mafkurani yanada kuchaytirish uchun xizmat kildi. O`zbekiston xududida bunyod etilgan korxonalar (ayniksa, kimyo kombinatlari), keragidan ortikcha o`zlashtirilgan ko`rik va bo`z erlar, kazilgan kanallar, kurilgan suv omborlari respublikaning ekologik axvolini murakkablashtirdi, Orol dengizining kurib borishini tezlashtirdi, dexkonchilik erlari tarkibini o`zlashtirib yubordi, atrof muxitni, ichimlik suvini zaxarladi. Modomiki shunday ekan, Sovet davlati «eksperimentlari» natijasida barcha xalklar boshiga tushgan fojialar va kulfatlarni, mustabid tuzum, xukmron partiya tomonidan sovet xalklariga karshi olib borilgan zo`rovonlik va gayriinsoniy siyosatni xuch kachon oklash mumkin emas.