4-mavzu. Xalqaro moliya bozori va uning rivojlanish xususiyatlari

2. Xalqaro moliya bozorining rivojlanish va xalqaro kapital haratining 
zamonaviy tendentsiyalari 
Jahon iqtisodiyotida xalqaro moliya bozorining segmentlari tadrijiy ravishda 
muayyan bosqichlarda shakllangan. Mazkur bozor taraqqiyotining oxirgi bosqichida 
fond segmenti va xalqaro derivativlar bozorlari jadal rivojlangan.
 
Xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishi va uning shakllanish bosqichlari 
Bosqichlar 
Yillar 
Xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishidagi 
o’zgarishlar 
Birinchi bosqich 
1860 yillar 
Tashqi savdoning rivojlanishi. Xalqaro oltin-valyuta 
bozorining paydo bo’lishi. 
Ikkinchi bosqich 
1950 yillar 
Milliy 
kredit 
bozorlaridagi 
operatsiyalarning 
baynalminallashuvi. 
1960 yillar 
Xalqaro kredit bozorining shakllanishi. 
Uchinchi bosqich: 
1970 yillar 
Uzoq muddatli kapitallar xalqaro bozorining shakllanishi. 
Milliy fond bozorlarining erkinlashtirilishi. Xalqaro fond 
bozorining shakllanishi. 
1980 yillar 
Transmilliy banklar va kompaniyalarning jadal sur’atlarda 
rivojlanishi. 
Xalqaro 
fond 
bozorlarining 
yanada 
kengayishi. Xalqaro sug’urta bozoridagi dastlabki tizimli 
operatsiyalarning amalga oshirilishi. Xalqaro kredit 
bozoridagi operatsiyalarning rivojlanishi. 
To’rtinchi bosqich 
1990 yillar 
Xalqaro moliya bozori fond segmentining jadal 
rivojlanishi. Xalqaro derivativlar bozorining shakllanishi. 
2000 yillar 
Xalqaro derivativlar bozorining jadal rivojlanishi. 
Zamonaviy xalqaro moliya bozorining rivojlanish tendentsiyalari quyidalarda 
namoyon bo’ladi: 
1.
Moliya bozori barcha sektorlarining jadal sur’atlarda 
rivojlanishi 
bilan 
birga 
kechayotgan 
baynalminallashuv 
va 
globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi; 
2.
Transmilliy kompaniyalar, banklar va global moliya 
muassasalari, shuningdek, alohida davlatlar va davlatlar guruhlari 
o’rtasidagi xalqaro raqobatning kuchayishi; 
3.
Chegaralarni oshib o’tadigan moliyaviy oqimlarning 
yuqori sur’atlarda harakatlanishi va moliya bozorining tuzilmaviy 
sektorlari o’rtasidagi aloqadorlikning oshishi; 
4.
Axborot tizimlari va elektron aloqa vositalarining jadal 
sur’atlarda rivojlanishi; 
5.
Bozorni bevosita tartibga solishning susaytirilishi; 
6.
Moliya bozori ishtirokchilari faoliyatining an’anaviy 
sohalari o’zgarishi (universal banklar fond sektorida anderrayter, 
tashkillashtiruvchi va treyderlarga aylanmoqda; investitsiya banklari 
sindikatlashgan 
kreditlarni 
tashkillashtirmoqda, 
shuningdek, 
loyihalarni moliyalash bilan shug’ullanmoqda; tijorat banklari, o’z 
navbatida, 
investitsiya 
banklarining 
an’anaviy faoliyatlariga 
aralashmoqda va h.k.); 

---

7.
Moliya bozori ishtirokchilarining ixtiyoriy qo’shilishi yoki 
yirik ishtirokchilar tomonidan o’z tarkibiga olinishi jarayonlari 
kuchaymoqda, bu esa, o’z navbatida, moliya bozorining barcha 
sektorlarida operatsiyalarni amalga oshirish imkoniga ega bo’lgan 
universal moliyaviy xoldinglarning yuza kelishiga sabab bo’lmoqda; 
8.
Moliya bozoridagi operatsiyalar riskini kuchayishiga 
sabab bo’luvchi derivativlar bilan bitimlar hajmi o’sish tendentsiyasiga 
ega; 
9.
AQSh dollari mavqeining tushishi va qadrsizlanishi, bu, 
o’z navbatida, xalqaro moliya bozoridagi muvozanatning buzilishiga, 
zamonaviy moliya bozorining inqirozdan keyingi rivojlanishiga shart-
sharoitlar yaratishga xizmat qilishi mumkin. 
Xalqaro kapital harakatining zamonaviy holati bilan bog’liq quyidagi 
tendentsiyalar jahon iqtisodiyoti amaliyotda kuzatilmoqda: 
1.
Jahondagi kapitalni eksporti va importida rivojlangan 
mamlakatlar etakchilik qilmoqda. 
2.
Xalqaro tadbirkorlik kapitali harakati tarkibida portfel 
investitsiyalar tomonga siljish tendentsiyasi mavjud. Xalqaro portfel 
investitsiyalar hajmining oshib borishi bugungi kun jahon moliyaviy iqtisodiy 
inqirozining kelib chiqishiga asosiy sabablardan bo’lmish “moliyaviy 
ko’pik”larning paydo bo’lishiga zamin yaratgan. 
3.
Xalqaro kreditlar va depozitlarning jahon investitsiyalari 
tarkibidagi ulushi jahon moliyaviy inqirozidan keyingi davrda kamayib 
bormoqda.
4.
Jahon 
kapital 
eksportidagi 
Xitoyning 
ulushi 
o’sish 
tendentsiyasiga ega bo’lgan bir sharoitda, kapital importida AQShning ulushi 
kamayish tendentsiyasiga ega bo’lmoqda. Shunga qaramay jahon kapital 
importida AQShning ulushi hali-hamon saqlanib qolmoqda. 
5.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda chet el investitsiyalarini 
joylashtirishning asosiy sohasi bank – moliya sektori, xizmatlar sohasi 
(buning ichida axborot telekommunikatsiya sohasi eng etakchidir), 
farmatsevtika, biotexnologiya, elektron sanoat, ilmiy va texnologik 
mashinalar ishlab chiqarish bo’lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda 
avvalgidek to’g’ridan – to’g’ri chet el investitsiyalar neft – gaz qazib 
chiqarishga, mashinasozlikning alohida sektorlariga, agrosanoat kompleksiga 
jalb etilmoqda; 
6.
Tadbirkorlik kapitali migratsiyasida sanoati rivojlangan 
mamlakatlar orasida ayniqsa “Uchlik” (AQSh, G’arbiy Evropa, Yaponiya) 
mamlakatlari asosiy salmoqqa ega; 
7.
Jahon chet el investitsiyalari bozorida asosiy sub’ekt sifatida 
TMKlarning roli oshmoqda; 
Xalqaro fond bozori rivojlanishining asosiy tendentsiyalari quyidagilarda o’z 
aksini topmoqda:
1.
fond bozorining tobora kengayib va chuqurlashib borishi; 

---

2.
xalqaro fond aktivlari bilan hosila moliyaviy vositalar savdosining 
o’sishi; 
3.
jahonning 
etakchi 
moliyaviy 
markazlarida 
bozorning 
kontsentratsiyasi;
4.
bozorning yangi vositalarni yaratishi; 
5.
bozorning kompyuterlashuvi; 
6.
xalqaro fond bozorida rivojlanayotgan mamlakatlar qimmatli 
qog’ozlarining ahamiyatini ortishi.
Bundan tashqari, global moliyaviy inqiroz sharoitida fond bozorlarida 
quyidagi tendentsiyalar yuzaga keldi:
-
xalqaro fond bozorida kapitalni jalb etishning va 
operatsiyalarning asosini tashkil etgan holda, xalqaro qarz qimmatli 
qog’ozlari va xalqaro aktsiyalar bozorining oxirgi o’n yillikdagi 
hajmi olti barobardan ko’proqqa oshgan, 2008 yil inqiroz davrida 
ularning o’sishi sekinlashgan, xalqaro aktsiyalar bozorining hajmi 
asosan rivojlanayotgan mamlakatlar hisobiga qisqargan bo’lsada, 
hozirda ularning hajmi yana o’sish tendentsiyasiga ega bo’lmoqda. 
etakchilik qilmoqda;
-
xalqaro qarz qimmatli qog’ozlar va aktsiyalar bozorida 
rivojlangan mamlakatlar, xalqaro qarz qimmatli qog’ozlar bozorida 
moliyaviy institutlarning etakchiligi saqlanib qolmoqda.
-
rivojlanayotgan mamlakatlar fond bozorining iqtisodiyot 
tarmoqlari bo’yicha diversifikatsiyalashuv darajasini kichikligi 
inqiroz davrida uning barqarorligiga salbiy ta’sir ko’rsatgan; 
-
moliyaviy inqiroz sharoitida jahonning rivojlangan 
mamlakatlari fond birjalarida aktsiyalar bozori kapitallashuvining 
YaIMga nisbatan salmog’i keskin pasaygan. Jahon mamlakatlari 
YaIMga nisbatan aktsiyalar bozori kapitallashuvi inqiroz davrida 
55%ni, oxirgi besh yillikda rivojlangan mamlakatlarda qarz 
munosabatini ifodalovchi qimmatli qog’ozlar YaIMga nisbatan 
kamida 100%ni tashkil etishi kuzatilgan; 
-
rivojlanayotgan mamlakatlar fond birjalarida jahon 
moliyaviy – iqtisodiy inqirozi sharoitida aktsiyalar va obligatsiyalar 
bo’yicha savdolar hajmi kamaygan.