4-mavzu. Narxni shakllantirish tamoyillari va davlat nazorati

4.3-rasm. Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda iste’molchi va ishlab chiqaruvchi 
ortiqchaligining grafikdagi tasviri 
Demak, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining umumiy o’zgarishi teng: 
Q 
Q
e
 
Q
1
 
Q
2
 
P 
A 
B 
C 
E 
S 
D 
P
e
 
P*
max 

---

∆
i/ch.
= -A-С, (1) 
bu erda, ∆
i/ch.
- ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining sof o’zgarishi.
Maksimal narx o’rnatilganda asosiy yo’qotishlar ishlab chiqaruvchilar zimmasiga 
to’g’ri keladi. 
4.2. Narxning bozor faoliyatiga ta’siri 
 
Narxning bozor daromadiga qanday ta’siri borligini ko’rib chiqish uchun 
muzqaymoq bozorini tahlil qilamiz. Agar muzqaymoq erkin raqobatbardosh bozorda 
sotilsa, muzqaymoqning narxi talab va taklif muvozanatiga ta’sir ko’rsatadi. 
Muvozanatli narxda haridorlar sotib olishni hohlayotgan muzqaymoqning miqdori 
sotuvchilar sotishni hohlayotgan miqdorga to’g’ridan to’g’ri teng bo’ladi. Aniqroq qilib 
aytsak, har bir muzqaymoq uchun narx 3$ga teng bo’lsin
1
. 
Barcha ham ushbu erkin bozor vaziyatidan quvonmaydi. Misol uchun har kuni 
birdona muzqaymoq iste’mol qilish uchun 3$ katta narx ekanligidan noliyotgan 
iste’molchilar, shu bilan bir qatorda 3$ raqobatli bozorda eng minimum narx bo’lib, bu 
ularga juda ham kam foyda keltirayotganidan noliydigan muzqaymoq ishlab 
chiqaruvchilar bo’ladilar. Ularning har ikkalasi ham hukumatga bu borada kerakli 
qarorni berishi uchun qonun ishlab chiqarishni talab etib murojaat etadi. 
Albatta haridorlar har doim barcha mahsulot uchun eng kam haqni to’lashni 
hohlasalar, sotuvchilar esa buning uchun eng yuqori haqni olishni hohlaydilar. Bu ikki 
guruhning hohishlari bir-biriga qarama-qarshi. Agar muzqaymoq iste’molchilari 
o’zlarining talablarida mustahkam bo’lsalar hukumat ular uchun muzqaymoqning 
sotilishida narxning eng maksimal chegarasini belgilab berishi mumkin. Narxni 
ko’rsatilgan chegaradan oshirish mumkin emas. Qonuniylashtirilgan maksimal narx esa 
maksimal narx deb nomlanadi. Bunga qarshi ravishda muzqaymoq ishlab chiqaruvchilar 
harakatchan bo’lsa, hukumat narxga nisbatan minimum narxni belgilab beradi va narx 
ushbu chegaradan tushib ketishi mumkin emas. Qonuniylashtirilgan minimal narx esa 
minimal narx deb nomlanadi. 
Agar hukumat muzqaymoq iste’molchilarni narxdan noroziligi ta’siri bilan 
muzqaymoq uchun eng yuqori narxni belgilab bersa, ikki hil natija kelib chiqishi 
mumkin. Birinchi rasmda, hukumat har bir muzqaymoq uchun 4$ belgilaydi. Bu 
vaziyatda talab va taklifni muvozanatda ushlab turuvchi narx chegaradan pastda 
bo’lgani uchun narx yo’q bolib ketmayapti. Bozor tabiiy ravishda iqtisodiyotni 
muvozanatga olib borib qo’yadi va narxning yuqori darajasi sotilgan mahsulot 
miqodriga yoki uning narxiga ta’sir etmaydi. 
1
Ushbu mavzu G. Menkyuning “Mikroiqtisodiyot tamoyillari” (N. Gregory Mankiw “Principles of Microeconomics” 7 e.) 
kitobining II bobi asosida tayyorlangan. 

---