4-mavzu: Movarounnahr va Xurosonning mо‘g‘ullar tomonidan bosib olinishi Movarounnahr Chig’atoy ulusi tarkibida. Reja

4-mavzu: Movarounnahr va Xurosonning mо‘g‘ullar tomonidan bosib olinishi Movarounnahr Chig’atoy ulusi tarkibida.
Reja:

1. 
   Mо‘g‘ullar bosqini arafasida Movarounnahr va Xurosondagi siyosiy ahvol.
   
2. 
   Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh о‘rtasidagi о‘zaro munosabatlar.
   
3. 
   Chingizxonning Movarounnahrga hujumi.
   
4. 
   Chig’atoy ulusining tashkil topishi.
   
5. 
   Chig’atoy ulusi va uninig boshqaruv Samarqand jangi.
   
6. 
   Chig’atoy ulusining ijtimoiy-iqtisodiy.
   

Mо‘g‘ul etnogenezi ham murakkab masala bо‘lib, har holda elat sifatida ular XIII asrda yuzaga kelgan bо‘lishi kerak. X-XI asrlarda esa asli Amur daryosi bо‘ylarida yashagan 16 ta urug‘-aymoqlarga bо‘lingan tatan (tatar)larning tarkibiy qismi sifatida ularning bir urug‘idan alohida, moxe (mо‘g‘ul) qabilasi vujudga kelgan deyiladi. Bu qabila tezda kuchayib 1135-39 yillari Xitoyga qator yurishlarni amalga oshirishadi. Hatto Xitoy imperatorlari 1147 yili mо‘g‘ullar bilan ittifoq tuzishga ham majbur bо‘lishadi.

XII asr о‘rtalariga kelib Baykal kо‘li atrofi, hozirgi Mо‘g‘uliston hududlarida yashovchi turkiy va tungus-manjur qabilalarining kо‘pchiligi mо‘g‘ullar rahnamosi Yesugay bahodir ta’siriga о‘ta boshlaydilar. Lekin, unga qarshi turgan tatar, markit qabilalarni bо‘ysundirish osonlik bilan kechmaydi. Yesugayni tatarlar ziyofat paytida xiyonatkorona о‘ldirishgandan sо‘ng, uning о‘g‘li bо‘lmish Temuchinning ta’siri mо‘g‘ullar ichida kо‘tarila boshlaydi. Temuchin (1155-1227) (mо‘g‘ulcha, temir ustasi)-kuchli va tadbirkor, ayyor sarkarda bо‘lib, parokanda qabilalarni turli yо‘llar bilan о‘z qо‘li ostida mustahkam birlashtirgan shaxs edi.¹ 1186 yilda u boshqa bir mо‘g‘ul sarkardasi Jamuxa yordamida о‘zining eski raqibi markitlarni bо‘ysundiradi. Ba’zi ma’lumotlarga kо‘ra, bu g‘alabadan sо‘ng mо‘g‘ul nо‘yon (harbiy boshliqlar)lari va navkarlari uni olqishlab, mо‘g‘ul hukmdori-xon deb e’lon qilishgan. XIII asr boshida esa yana bir boshqa kuchli qabila tatarlar ustidan ham g‘alaba qozoniladi. Temuchin 1203 yili kerayitlarning xoni О‘ngxonni mag‘lub etib, qо‘ng‘irot va naymanlar ustidan о‘z hukmronligini о‘rnatdi.

Mо‘g‘ullarni birlashtirish chog‘ida Temuchin kuchli harbiy tuzilmani tashkil etdi. Unga kо‘ra mо‘g‘ul qabilalari mingliklarga bо‘lingan bо‘lib, u butun bir boshli harbiy okrug vazifasiga tо‘g‘ri kelar edi. Okruglar tepasiga sadoqatli kishilar qо‘yilar edi. Temuchin juda intizomli, sadoqatli va о‘ta jangovar harbiy tuzilmalarni yaratishga muvaffaq bо‘ldi. Ularni boshqarishni esa avvalo, о‘z о‘g‘illari-Jо‘chi, Chig‘atoy, О‘gedey, Tuli, nufuzli xotini Burte-fujen, safdoshlari Subutoy, Jebelarga topshirdi. О‘z hokimiyatini tо‘liq mustahkamlab olgach Temuchin 1206 yili mо‘g‘ullarning umum qurultoyi (qurultoy halq hohishi - mо‘g‘ulcha)ni chaqiradi. Qurultoyda u oliy mо‘g‘ul hukmdori-xon deb tantanali e’lon qilinib, unga bosh shaman Teb-Tangriy “Chingizxon” degan faxriy nom beradi. Chingiz sо‘zi tarixchi Rashididdinning yozishicha, “kuchli”, “buyuk” degan ma’noni anglatadi.

Qurultoyda odat bо‘yicha Chingizxon о‘z tug‘i-bayrog‘ini kо‘tardi, 10 ta lavozim joriy etib uni о‘z yaqinlariga taqdim etadi. Sahrodagi Qoraqurum shahrini markaziy poytaxt deb belgiladi. О‘z qо‘li ostidagi mansablarni esa 3 toifaga bо‘lib, ularga aniq vazifalarni bо‘lib berdi. Ularga Boorgu, Muxali, Nayaa ma’sul bо‘ldilar. U о‘z qо‘shinlarini ham isloh etdi. Butun Mо‘g‘uliston 95 ta harbiy-ma’muriy birlikka bо‘lindi. Yangi mо‘g‘ul davlati-Yeke Mо‘ng‘ol ulus (buyuk mо‘g‘ul davlati) deb atala boshlandi.

Qurultoydan avvalroq 1203 yildayoq hali bir tizimga ega bо‘lmagan qonunlar tо‘plami vujudga kelib, u о‘z ichiga yorliqlar (buyruqlar), yasoq (qonunlar), bilik (nasihat)larni olgan edi.

Chingizxon shaxsiy gvardiyasi sonini (keshiktan) 9000 kishigacha yetkazdi. Uning a’zolari har 3 kunda navbatchilik qilar, ularning ishini shaxsan xonning о‘zi nazorat qilar edi. 1204 yili uyg‘ur alifbosi mо‘g‘ul yozuvi uchun qabul qilindi. Shuningdek mustaqil davlat belgisi bо‘lgan muhr (tamg‘a), hamda taqvim qabul qilindi. Chingizxon 1209 yilda tang‘utlarni, 1211 yilda uyg‘urlarni, 1215 yilda esa shimoliy Xitoyni poytaxt Chjundu (Pekin) bilan birgalikda о‘ziga tobe qilib oldi.

Xorazmshoh-Anushtageniylar davlati (1097-1231) hisoblanar edi.

1215 yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh qо‘shinlari mug‘ullarning Jо‘chi boshchiligidagi harbiy qо‘shiniga duch keladi. Mо‘g‘ullar bu yerlarda Chingizxonning buyrug‘iga kо‘ra markit qabilalariga zarba berish uchun yurish qilgan edilar. О‘zaro tо‘qnashuvdan sо‘ng mо‘g‘ullar Chingizxondan Xorazmshohlar davlatiga nisbatan yurish qilish xususida hech qanday kо‘rsatma olmaganliklari uchun orqaga chekindilar.

1217 yili Bag‘dod xalifasi an-Nosir (1180-1225) sultonning Bag‘dodni unga topshirishi va uning nomini xutbaga qо‘shib о‘qishini qat’iy rad etgach, Muhammad Xorazmshoh katta kishilik qо‘shin bilan abbosiylar xalifaligiga yurishni boshlab yuboradi.

Sulton Muhammad bu elchilarni 1218 yil bahorida Buxoro shahrida qabul qiladi. Elchilar Chingizxon sultonning zafarli yurishlaridan xabardor ekanligi, uni qudratli podshoh sifatida tan olib “о‘zining eng ardoqli о‘g‘illari qatorida” kо‘rishini bayon etishadi. Chingizxon Mahmud Yalavoch guruhi xizmatidan, tо‘plangan ma’lumotlardan mamnun bо‘ladi. Zero Yalavoch soxta “josus” rolini о‘ynab, bor haqiqatni Chingizxonga yetkazgan edi. О‘sha yiliyoq, ya’ni 1218 yili, Chingizxon sulton Muhammadga о‘z minnatdorchiligini izhor etish va о‘zaro shartnoma tuzish maqsadida katta savdo va elchilar karvonini jо‘natadi. Ulkan savdo karvoni 450 ta musulmon savdogari va 500 ta tuyaga ortilgan qimmatbaho mollardan iborat edi.

Talab olingan mollar Samarqand va Buxoro savdogarlari о‘rtasida taqsimlanib, xorazmshoh ushbu savdo mollari pulini о‘ziga oladi. Ba’zi tarixiy manbalarda esa Inalxon garchi karvonni tо‘xtatish buyrug‘ini olgan bо‘lsa ham, о‘z holicha uni qirib tashlagan deb ham aytiladi. Nima bо‘lganda ham xorazmshohlar qо‘pol siyosiy xatoga yо‘l qо‘yib, elchilarni qirg‘in-barot qildiradilar.

О‘tror fojeasidan sо‘ng Chingizxon Ibn Kafrojiy Bug‘roni ikki mulozim bilan xorazmshoh huzuriga elchi etib jо‘natdi. As-Subqiyning yozishicha, Chingizxon О‘tror fojeasining aybdori Inalxonni tutib mо‘g‘ullar qо‘liga topshirishini, elchilar о‘limining sabablarini keskin tarzda sо‘raydi. Mо‘g‘ullar bilan munosabatlarni keskinlashtirmaslik uchun «О‘tror hokimini Chingizxon qо‘liga topshirish kerak», degan taklifni kо‘targan shahzoda Jaloliddinning fikrini sulton rad etadi. Sulton buyrug‘i bilan elchi bо‘lmish Ibn Kafrojiy Bug‘ro о‘ldirilib, ikki mulozimning soqol-mо‘ylovlari sharmandali tarzda qirib tashlanadi. Xorazmshoh mо‘g‘ullar bilan ertami-kechmi, urush bо‘lishini yaxshi anglagan, qolaversa, mamlakatda mо‘g‘ullar bostirib kirishi xususida turli mish-mishlar ham avj olgan edi. Nima bо‘lganda sulton ham Chingizxonga shu yо‘sinda dag‘dag‘ali javob berishga qaror qildi. Tarixchi Rashiddin о‘zining «Jome at-tavorix» asarida yozishicha xorazmshohning ushbu dag‘dag‘asi va qilmishi «Chingizxonning yuragiga shunday ta’sir qildi-ki, unda ortiq chidam va toqat qolmadi. Nafrat о‘ti bilan yonib u bir о‘zi tepalikka kо‘tarildi, bо‘yniga belbog‘ini tashlab, bosh yalang yerga yotib ibodat qildi. Uch kungacha yig‘lab xudoga nola qilib yordam sо‘radi…»

1206, 1212-yillarda rо‘y bergan Buxoro va Samarqanddagi xalq g‘alayonlari о‘z navbatida zо‘ravonlik va soliqlar oshib ketishiga qarshi qaratilgan edi.

Chingizxon 1219 yili о‘z о‘g‘illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy kuchlari bilan anchadan beri puxta tayyorlangan Xorazmshoh-Anushtageniylar davlati ustiga harbiy yurishni boshladi. Bu kuchlar yozni Irtish daryosi bо‘yida о‘tkazib, sentabr oyida chegaradan о‘tadi. Chingizxonga uyg‘ur ediquti (xoni) Baurchak, qarluqlar xoni Arslonxon va Olmaliq hukmdori Sig‘noqteginlar ham о‘z qо‘shini bilan kelib qо‘shildilar. Chegaradan о‘tgan Chingizxon о‘z qо‘shini bilan janubiy qozoq chо‘llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi О‘tror shahri yaqinida tо‘plab uni 4 qismga bо‘ldi.

Chig‘atoy va О‘qtoy qо‘shinning bir qismi bilan О‘trorni qamal etib, egallash uchun qoldirildi. Ikkinchi qism esa Jо‘chi boshchiligida Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Borchig‘lig‘kent, Sig‘noq shaharlarni bosib olish uchun yuborildi. Uchinchi qismidagi besh ming chog‘li qо‘shinga Uloq nо‘yon va Suketu cherbi bosh bо‘lib О‘trordan janubga yurish, Xо‘jand va Banokatni egallash vazifasi topshirildi. Chingizxon о‘zi bosh bо‘lgan tо‘rtinchi, asosiy qism (uning tarkibida taniqli sarkardalar Jebe va Subutoy ham bor edi) Zarafshon vohasi tomon-Buxoro hamda Samarqandni istilo etish uchun yо‘l oldi.

Mо‘g‘ullarga qarshi tura olish mumkin emasligini sezgan Temur Malik (malik-hokim ma’nosida) taxminan 1000 nafar askari bilan Xо‘janddan bir kilometr naridagi Sirdaryoning mо‘jazgina orolida joylashib oladi. Qulay strategik ahamiyatga ega bо‘lgan bu orolga mо‘g‘ullar о‘qlari, palaxmon toshlari yetib bormas edi. Temur Malikning buyrug‘iga kо‘ra 12 ta qayiq yasatilib, о‘q о‘tmasligi, yonib ketmasligi maqsadida bu qayiqlarning usti namat bilan qoplanib, sirka shimdirilgan loy bilan suvab chiqiladi.

Chingizxon yozni Nahshabda о‘tkazib, 1220 yilning kuzida Termizga yurishni boshlaydi.

U 1221 yilning fevralida G‘aznaga kirib keladi. Manbalarda qayd etilishicha, xalq Jaloliddinni juda katta tantana bilan kutib oladi. Shahar xuddi hayit bayramidek shodu-hurramlikka tо‘ladi.

Xorazmshohlar avlodidan bо‘lgan Misr hokimi al-Muzaffar Sayfiddin Kutuz ajdodlarning shonli kurash yо‘lini davom ettirib, 1260 yili Yaqin Sharqdagi Ayn Jalut yonida mо‘g‘ullarga qaqshatqich zarba berib, ularning Suriya va Misrga kirib kelishlariga chek qо‘yadi.

Mо‘g‘ullar istilosidan sо‘ng Movarounnahr, Xorazm, Xurosonning gullab-yashnagan dehqonchilik vohalari tamomila halokatga uchradi. Sharqda dong‘i ketgan qadimiy va obod shaharlar, jumladan Samarqand, Buxoro, Urganch (Gurganj), Xо‘jand, Marv, Termiz, Balx, Nishopur va boshqa shaharlar xarobazorga aylantirildi.

О‘lponu - soliqlarning miqdori tobora oshib bordi, undan tashqari esa aholidan yig‘ib olinadigan turli tо‘lovu - yig‘imlar, jarimalarning soni haddan tashqari oshib keta boshladi. Yangi yer solig‘ining nomi -