4-mavzu: moliyaviy natijalar to‘G‘risida hisobot reja: Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlari va uni aniqlashning uslubiy masalalari

4. «Debitorlik va kreditorlik qarzlari to‘g‘risida ma’lumotnoma»ni tuzish va to‘ldirish tartibi

Debitorlik va kreditorlik qarzlari to‘g‘risida ma’lumotnomada hisobot davri oxirgi sanasida korxona debitorlik va kreditorlik qarzlarining holati aks ettiriladi.

2-ustunda - “Debitorlar va kreditorlar ro‘yxati” - debitor (kreditor)dan yuqori turadigan vazirliklar (idoralar) bo‘yicha debitor va kreditorlar ro‘yxati keltiriladi. Agar debitor (kreditor) yuqori turadigan vazirlikka (idoraga) ega bo‘lmasa, yuridik shaxsning to‘liq nomini ko‘rsatish lozim.

O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi qarzlar bo‘yicha debitor (kreditor) nomi (to‘liq yoki umumqabul qilingan qisqartirishlar bilan) ko‘rsatiladi, shuningdek qavslarda mamlakatning nomi ko‘rsatiladi.

2-ustunda 2.1, 2.2.1, 3.1, 5.1, 5.2.1, 6.1-satrlar bo‘yicha majburiy tartibda debitor (kreditor)ning nomini ko‘rsatish lozim.

3-ustunda qarzning umumiy summasi ko‘rsatiladi, xususan:

a) 1-satr bo‘yicha debitorlik qarzining umumiy summasi ko‘rsatiladi, u 3-ustunning 2 va 3-satrlari summasiga teng bo‘lishi kerak;

b) 4-satr bo‘yicha kreditorlik qarzining umumiy summasi ko‘rsatiladi, u 3-ustunning 5 va 6-satrlari summasiga teng bo‘lishi kerak.

Debitorlik qarzining umumiy summasi o‘z ichiga ijara bo‘yicha olinadigan to‘lovlarni, xaridor va buyurtmachilardan, shu’ba va tobe xo‘jalik jamiyatlaridan, da’volar bo‘yicha olishga doir hisobvaraqlarni; xodimlarga, mahsulot etkazib beruvchilarga, pudratchilarga berilgan bo‘naklarni; byudjetga, davlat maqsadli jamg‘armalariga va sug‘urta bo‘nak to‘lovlarini; muassislarning ustav sarmoyasiga badallar bo‘yicha qarzlarini; xodimlar va boshqa debitorlarning boshqa operatsiyalar qarzlarini, shu jumladan ichki idoraviy hisob-kitoblarni oladi. Bunda ichki idoraviy hisob-kitoblar deganda mustaqil balanslarga ega bo‘lgan va bir muayyan vazirlik, idora, korporatsiya, uyushma, kontsern yoki birlashma tarkibiga kiradigan korxonalar va tashkilotlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar tushuniladi. Debitorlik qarzining umumiy summasi buxgalteriya balansi 1-son shaklining 110 va 210-satrlari summasiga muvofiq kelishi kerak.

Kreditorlik qarzining umumiy summasi o‘z ichiga mahsulot etkazib beruvchilar, pudratchilar, shu’ba va tobe xo‘jalik jamiyatlariga to‘lashga doir hisobvaraqlarni; olingan bo‘naklarni; byudjetga, sug‘urta bo‘yicha, davlat maqsadli jamg‘armalari, muassislar oldidagi, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha va boshqa kreditorlar oldidagi to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni, shu jumladan ichki idoraviy korxonalar bilan hisob-kitoblarni oladi. Kreditorlik qarzining umumiy summasi buxgalteriya balansi 1-son shaklining 491 va 601-satrlari summasiga muvofiq kelishi kerak.

3-ustun bo‘yicha 2, 2.1, 2.2, 2.2.1, 3.3.1-satrlar bo‘yicha 1-satr bo‘yicha aks ettirilgan debitorlik qarzining umumiy summasi quyidagi tartibda ochib ko‘rsatiladi:

a) 2-satr bo‘yicha respublika ichida debitorlik qarzining umumiy summasi ko‘rsatiladi;

b) 2.1-satr bo‘yicha respublika ichida debitorlarning nomlari bo‘yicha qarz ko‘rsatiladi;

v) 2.2-satr bo‘yicha ichki idoraviy debitorlik qarzining umumiy summasi keltiriladi;

g) 2.2.1-satr bo‘yicha 2-satrdan ajratilgan, debitorlar nomlari bo‘yicha ichki idoraviy qarz summasi ko‘rsatiladi;

d) 3-satr bo‘yicha respublikaning tashqarisida debitorlik qarzining umumiy summasi ko‘rsatiladi;

e) 3.1-satr bo‘yicha respublikaning tashqarisida debitorlar nomlari bo‘yicha qarz ko‘rsatiladi.

4, 5, 5.1, 5.2, 5.2.1, 6, 6.1-satrlar 184 va 185-bandlarga ko‘ra, debitorlik qarziga o‘xshash holda to‘ldiriladi.

4-ustunda muddati o‘tkazib yuborilgan, qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda so‘ndirilmagan qarzning umumiy summasi ko‘rsatiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 19 iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 yil 12 maydagi “Xalq xo‘jaligida hisob-kitoblar o‘z vaqtida o‘tkazilishi uchun korxona va tashkilotlar rahbarlarining mas’uliyatini oshirish borasidagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-1154-son Farmonini qisman o‘zgartirish to‘g‘risida” PF-2340-son Farmonining 1-bandiga muvofiq (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 1999 yil 7-son) debitorlik qarzi tovarlar haqiqatda yuklab jo‘natilgan, ishlar bajarilgan, xizmatlar ko‘rsatilgan kundan boshlab 90 kun o‘tgach o‘tkazib yuborilgan deb hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 21 sentyabrdagi “Tabiiy gazni etkazib berish va uning uchun hisob-kitoblar tizimini takomillashtirish to‘g‘risida” 439-son qarori bilan (“O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarorlari to‘plami”, 1999 yil 9-son, 57-modda) ayrim korxonalarga (qarorga 5-ilova) mavsumiylik va texnologik jarayonlarning xususiyatlaridan kelib chiqib, istisno tariqasida “O‘ztransgaz” AKga etkazib berilgan gaz uchun 120 kun davomida haq to‘lash huquqi berilgan. Yuqorida ko‘rsatilgan qarorning 5-ilovasida sanalgan korxonalar uchun o‘tkazib yuborilgan debitorlik qarzining muddati tovarlar haqiqatda yuklab jo‘natilgan, ishlar bajarilgan, xizmatlar ko‘rsatilgan kundan boshlab 120 kun o‘tgach belgilanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 1 noyabrdagi “Elektr energiyasidan foydalanganlik uchun hisob-kitob qilish mexanizmini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 511-son qaroriga ko‘ra (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami, 2004 yil, 44-son, 460-modda) etkazib berilgan (iste’mol qilingan) elektr energiyasi uchun muddati o‘tkazib yuborilgan qarzlar muddati barcha yuridik shaxslarga kalendar oy tugaganidan keyin 30 kun o‘tishi bilan belgilanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 fevraldagi “Kommunal xizmatlar tariflarining asossiz ravishda o‘sib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik hamda ular uchun o‘z vaqtida va to‘liq hisob-kitob qilinishi uchun iste’molchilarning mas’uliyatini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-5-son qaroriga ko‘ra (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami, 2005 yil, 5-6-son, 30-modda) ko‘rsatilgan (iste’mol qilingan) kommunal xizmatlar uchun muddati o‘tkazib yuborilgan qarzlar muddati barcha yuridik shaxslarga kalendar oy tugaganidan keyin 30 kun o‘tishi bilan belgilanadi.

O‘zR AV 19.05.2005 y. 1209-3-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zR MV Buyrug‘iga muvofiq beshinchi-o‘ninchi xatboshilar tegishlicha oltinchi-o‘n birinchi xatboshilar deb hisoblansin

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 12 sentyabrdagi 395-son qarori bilan tasdio‘langan Markazlashtirilgan manbalar hisobiga qurilishni tashkil etish, moliyalashtirish va kreditlash tartibi to‘g‘risidagi nizomga ("O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami", 2003 yil, 17-18-son, 146-modda) muvofiq: (O‘zR AV 20.12.2004 y. 1209-2-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zR MV Buyrug‘i taxriridagi xat boshi)

a) markazlashtirilgan manbalar hisobiga ob’ektni foydalanishga tayyor holda qurishni amalga oshiruvchi bosh pudratchi tashkilotlar uchun, shartnomada ko‘rsatilgan kamida 45% miqdoridagi summa bo‘yicha muddati o‘tkazib yuborilgan debitorlik qarzining muddati ob’ekt qabul qilish komissiyasi tomonidan qabul qilib olingan kundan bir oy o‘tgach belgilanadi; (O‘zR AV 20.12.2004 y. 1209-2-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zR MV Buyrug‘i taxriridagi xat boshi)

b) markazlashtirilgan manbalar hisobiga qurilishni amalga oshiruvchi bosh pudratchi tashkilotlar uchun shartnomada ko‘rsatilgan 5% miqdoridagi kafolat summasi bo‘yicha muddati o‘tkazib yuborilgan debitorlik qarzining muddati shartnomada kelishilgan kafolat muddati tugagan moliyaviy yil yakunlangandan so‘ng belgilanadi. (O‘zR AV 20.12.2004 y. 1209-2-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zR MV Buyrug‘i taxriridagi xat boshi)

O‘zR AV 20.12.2004 y. 1209-2-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zR MV Buyrug‘iga muvofiq to‘rtinchi-ettinchi xatboshilar mos ravishda sakkizinchi-o‘ninchi xatboshilar deb hisoblansin

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 29 iyundagi “Birjadan tashqari valyuta bozorini yanada rivojlantirish va mustahkamlashga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida” 245-son qaroriga ko‘ra (“O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarorlari to‘plami”, 2000 yil 6-son, 33-modda), markazlashtirilmagan eksport operatsiyalari bo‘yicha tushumning kelib tushishi yoki tovarni qaytadan olib kelish muddati 60 kundan oshmasligi kerak, muassislar tomonidan xorijdagi korxonalar (savdo uylari, savdo vakolatxonalari, shu’ba va tobe xo‘jalik jamiyatlari, firma do‘konlari, dilerlik tarmoqlari va konsignatsiya omborlari) manziliga olib chiqiladigan tovarlar bo‘yicha - 180 kundan oshmasligi kerak. Tashqi savdo operatsiyalari bo‘yicha qarz bojxona chegarasidan o‘tilganidan keyin tegishlicha 60 va 180 kun o‘tgach o‘tkazib yuborilgan deb hisoblanadi.

Byudjetga va davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy to‘lovlar bo‘yicha kreditorlik qarzi qonun hujjatlarida belgilangan to‘lov muddatlari tugaganidan keyin keladigan kundan boshlab o‘tkazib yuborilgan hisoblanadi.

Boshqa kreditorlik qarzlari bo‘yicha o‘tkazib yuborish muddati so‘ndirishning muayyan muddatlari belgilangan xo‘jalik shartnomalari asosida aniqlanadi.

Korxonaga bog‘liq bo‘lmagan sabablar bo‘yicha yuzaga kelgan qarzlar bo‘yicha:

a) 5-ustunda korxonaga bog‘liq bo‘lmagan sabablar bo‘yicha yuzaga kelgan umumiy qarz ko‘rsatiladi, xususan:

1-satr bo‘yicha - debitorlik qarzining umumiy summasi, u 7, 9, 11, 12-ustunlarda ko‘rsatilgan summaga teng bo‘lishi kerak;

4-satr bo‘yicha - kreditorlik qarzining umumiy summasi, u 7, 11, 12-ustunlarda ko‘rsatilgan summaga teng bo‘lishi kerak;

b) 6-ustunda o‘tkazib yuborilgan qarzning umumiy summasi ko‘rsatiladi (o‘tkazib yuborish muddati mazko‘r qoidalarning 187-bandiga muvofiq aniqlanadi);

v) 7-ustunda korxona va tashkilotning hukumat qarorlariga ko‘ra oldindan haq to‘lamasdan yuklab jo‘natilgan (olingan) mahsulot (ish, xizmat) bo‘yicha umumiy debitorlik (kreditorlik) qarzi ko‘rsatiladi. Undan o‘tkazib yuborilgan qarz 8-ustun bo‘yicha aks ettiriladi (o‘tkazib yuborilgan muddat mazko‘r qoidalarning 187-bandiga muvofiq aniqlanadi);

g) 9-ustunda ular bo‘yicha xom ashyo va materiallarni davlat zaxiralari va fondlaridan yuklab jo‘natish nazarda tutilgan bo‘nak to‘lovlarining summasi ko‘rsatiladi. Undan muddati o‘tkazib yuborilgan debitorlik qarzi 10-ustunda ko‘rsatiladi (o‘tkazib yuborilgan muddat mazko‘r Qoidalarning 187-bandiga muvofiq aniqlanadi). 9 va 10-ustunlarda aks ettiriladigan ma’lumot faqat debitorlik qarzi qismida to‘ldiriladi;

d) 11-ustunda korxona va tashkilotning hukumat qarorlari bo‘yicha qarzni so‘ndirish muddati anio‘langan tartibda kechiqtirilgan qarzi aks ettiriladi;

e) 12-ustunda qonun hujjatlariga muvofiq taqdim etilgan da’volar bo‘yicha sud tergab-tekshiruvi jarayoni boradigan qarz summasi ko‘rsatiladi. Bu erda uning bo‘yicha xo‘jalik sudining kreditordan undirish to‘g‘risida hal qiluv qarorlari chiqarilgan qarz ham aks ettiriladi.

Zarurat tug‘ilgan taqdirda korxona va tashkilotlarga “Korxonaga bog‘liq bo‘lmagan sabablar bo‘yicha yuzaga kelgan qarz” bo‘limida qo‘shimcha ustunlar ochishga ruxsat beriladi.

2a-son shakl satrlarining miqdori tegishlicha 2.1, 2.2.1, 3.1, 5.1, 5.2.1, 6.1-satrlar bo‘yicha ko‘rsatiladigan debitorlar va kreditorlar miqdoriga bog‘liqdir.

2a-son shakl rahbar va bosh buxgalter tomonidan imzolanadi hamda har bir sahifada muhr bilan tasdiqlanadi.

1^ “Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etishuchun kontseptual asos” (O‘z. R. M. V. tasdiqlagan №475, 14. 08. 1998 y , O‘z. R. AV da ro‘yxatga olingan, №17-07/86, 26. 07. 1998 y )

2^Buxgalterskiy uchet. Pod redaktsiey I.E. Tishkova. Mn.: “Vsshaya shkola”, 1996. 687 s.