4-mavzu: moliyaviy natijalar to‘G‘risida hisobot reja: Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlari va uni aniqlashning uslubiy masalalari

2. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni tuzishning uslubiy asoslari
Respublikamizda moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni tuzishning uslubiy jihatlari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998 yil 25 avgustda 43-sonli buyruq bilan tasdio‘langan hamda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 27 avgustda 484-son bilan ro‘yxatga olingan «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot» nomli 3-son buxgalteriya hisobining milliy standartida keltirib o‘tilgan. Ushbu standartning maqsadi moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning moddalarini hamda barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunda bayon qilingan umumiy qoidalarga muvofiq ravishda hisobotni tuzish va taqdim etishlari uchun bu moliyaviy natijalarni tasnif etishni bayon qilib berishdan iborat. Bu esa turli davrlarga doir hisobot ma’lumotlarini boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning shunga o‘xshash hisoblari bilan qiyoslashni ta’minlaydi. Shuningdek standart xo‘jalik umumiy (oddiy) faoliyatidan olingan daromadlar va ko‘rilgan zararlar moddalarini, favqulodda vaziyatlar, faoliyati to‘xtatish, hisob bahosidagi o‘zgarishlar, hisob siyosatidagi o‘zgarishlar va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotdagi muhim xatolarni tuzatish tartibini belgilab beradi.

Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda quyidagilarni ochib berish zarur:

-Chizma. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda ochib beriladigan axborotlar

Muayyan davrda tan olingan daromadlar va xarajatlarning barcha moddalari, agar buxgalteriya hisobi milliy standartlarida boshqacha yondashuv ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, hisobot davridagi sof daromad yoki zararni aniqlashga kiritiladi.

Hisobot davridagi sof daromad yoki zarar quyidagi elementlar asosida aniqlanadi, ularning har biri moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda ochib berilishi lozim:

- Xo‘jalik umumiy faoliyatidan olingan daromad yoki ko‘rilgan zarar;

- Favqulodda daromad (zarar);

- Daromad soligi to‘langunga qadar umumiy moliyaviy natija (foyda yoki zarar);

- Daromad soligidan tashqari sof foyda.

Favqulodda moddalardan vujudga kelgan daromad yoki zarar moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda alohida ko‘rsatilishi lozim. Har bir favqulodda modda mohiyati va qiymatini tushuntirishda to‘la ochib berish lozim.

Xo‘jalik umumiy (oddiy) faoliyatidan keladigan daromadlar va xarajatlar moddalari muayyan miqdorga etsa va xo‘jalik yurituvchi sub’ektning faoliyati operatsiyalari mazmuni juda muhim bo‘lsa, bu moddalarning mohiyati va miqdori ochib ko‘rsatilishi kerak.

Tushuntirishlarda ochib ko‘rsatishni talab qiladigan muhim xo‘jalik operatsiyalari:

- Mahsulotni sotishning sof qiymatiga qadar TMZni qayta baholab kamaytirish yoki asosiy vositalar qiymati tiklanmay turib uni qayta baholab narxini arzonlashtirish, shuningdek bunday qayta baholashlarni bekor qilish;

- Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatini kechiqtirish, shuningdek kechiqtirishga xarajatlar bo‘yicha har qanday zahiralarni bekor qilish;

- Uzoq muddatli investitsiyalarni tugatish;

- Faoliyati to‘xtatish;

- Sud jarayonlarini yo‘lga qo‘yish;

- Zahiralarni bekor qilish.

To‘xtatilgan faoliyatning natijalari odatda xo‘jalik umumiy (Oddiy) faoliyatining daromadi va zarariga kiritiladi. Xo‘jalik umumiy (oddiy) faoliyatidan aniq farq qiladigan yoki bu faoliyatda sodir bo‘lmaydigan voqealar natijasida bu faoliyatning to‘xtatilishi daromad va zararlarga kiritilmaydi. Bunday hollarda faoliyati to‘xtatishdan keladigan daromad yoki zarar favqulodda modda sifatida tasnif qilinishi mumkin.

To‘xtatilgan operatsiyalarning har biri tushuntirishlarda ochib berilishi va ularda quyidagilar aks ettirilishi lozim:

- Faoliyatni to‘xtatishning mohiyati:

- Moliyaviy hisobotni tuzish chogida To‘xtatilgan faoliyat tegishli bo‘lgan tarmoq va uning jugrofiy manzili;

- Buxgalteriyada hisobga olish maqsadida faoliyatni to‘xtatish kuchga kirgan kun;

- Faoliyatni to‘xtatish usuli (sotish, ajratish va shu kabilar);

- Faoliyatni to‘xtatishdan kelgan daromadlar va zararlar hamda bu daromad yoki zararni o‘lchash uchun foydalaniladigan hisob turi;

- Hisobot davridagi xo‘jalik umumiy faoliyati operatsiyalaridan olingan daromadlar yoki zararlar hamda tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) sotishdan tushgan mablag‘ taqdim etilgan har bir davr uchun miqdori bilan birgalikda.

Hisob baholaridagi o‘zgarishlarning natijalari sof daromad va zararni aniqlashga kiritiladi:

- Hisobot davridagi sof daromad va zararni aniqlashga (agar bu o‘zgarishlar faqat mazko‘r davrga ta’sir etgan bo‘lsa);

- O‘zgarishlar yuz bergan davr hisobotiga va bu o‘zgarishlar ta’sir qilgan shundan keyingi hisobot davrlariga.

Hisob baholari o‘egartirilgan turli davrlardagi moliyaviy hisobotlarni bir-biriga qiyoslashni ta’minlash maqsadida ular moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning ilgari baholash uchun foydalanilgan tasniflash moddalariga kiritiladi.

Joriy davrga jiddiy ta’sir qiladigan hisob baholaridagi o‘zgarishlarning mohiyati va qiymati yoki bu o‘zgarishlar keyingi davrlarda muhim o‘zgarishlarga olib keladigan bo‘lsa, ularning mohiyati va qiymati ochib berilishi lozim.

Agar natijalarni va o‘zgarishlarni qiymat jihatidan aniqlashning imkoni bo‘lmasa, ularni ham ochib berish talab qilinadi.

Oldingi davrlardagi moliyaviy hisobotlarni tayyorlash chogida yo‘l qo‘yilgan xatolarga kiritilgan tuzatish miqdori (qiymati) hisobot davridagi sof daromad yoki zararga qo‘shiladi.

Oldingi davrda yo‘l qo‘yilgan muhim xatolarni to‘g‘rilash miqdori:

- Yil boshigacha taqsimlanmagan foyda saldosini o‘zgartirish yo‘li bilan hisobotda aks ettiriladi;

- O‘tgan yilning shu davriga oid ma’lumotlar o‘zgartiriladi, agar xatolar arzimaydigan darajada bo‘lsa, ular istisno qilinadi.

Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning balansidagi yil boshida taqsimlanmagan foydaning saldosida muhim xatolarni aks ettirish quyidagi axborotni ochib berishi kerak:

- Muhim xatolarning mohiyati;

- Joriy davrdagi va hisobot taqdim etilgan har bir davrdagi tuzatishlar miqdori;

- Oldingi yillarning ma’lumotlariga kiritilgan dastlabki davrlarga oid tuzatishlar miqdori;

- Qayta hisoblangan qiyosiy ma’lumotlar yoki qayta hisoblash mumkin bo‘lmasligi sabablari.

Joriy davrdagi sof daromad yoki zararga qo‘shish yo‘li bilan oldingi davrlardagi xatolarni to‘g‘rilash chogida oldingi yillarga oid qiyosiy axborot oldingi davr uchun tuzilgan moliyaviy hisobda kam ko‘rsatilishi kerak, lekin joriy davrdagi yoki oldingi har qanday davrdagi sof daromad yoki zararni ko‘rsatish uchun (agar muhim xatolar shu davrlar davomida tuzatilgan bo‘lsa) alohida ustunda qo‘shimcha axborot keltirilishi lozim.

Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt o‘zgartish kiritilayotganda bir vaqtning o‘zida quyidagi axborotni ochib berishi lozim:

1) muhim xatoning mohiyati;

2) joriy davrdagi daromad yoki zarar deb e’tirof etilgan o‘zgartish miqdori;

3) qo‘shimcha ma’lumotlar taqdim etilgan har bir davrga oid o‘zgartishlar miqdori hamda shu davrdan oldingi davrlarga oid qo‘shimcha ma’lumotlarga kiritilgan davrlarga taalluqli o‘zgarishlar miqdori. Agar amalda qo‘shimcha ma’lumotlar keltirish qo‘llanilmasa, u holda buning sabablari ochib berilishi kerak.

Hisob siyosatidagi o‘zgartishlar belgilangan tartibda ko‘zda tutilgan hollardagina yoki o‘zgartishlar xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisobotlarida axborotni yanada ishonchliroq taqdim etishga ko‘maklashsagina ko‘rsatilishi mumkin.

Hisob siyosatidagi o‘zgartishlar natijasida yuz bergan o‘zgarishlar miqdori:

- Yil boshidagi taqsimlanmagan foyda saldosini o‘zgartirish yo‘li bilan buxgalteriya balansiga yozib qo‘yilishi;

- Hisobot davridagi sof daromad yoki zararni aniqlashga kiritilishi lozim.

Hisob siyosatidagi o‘zgartishlar moliyaviy hisobotni taqdim etishning oldingi davriga nisbatan hisobot davriga muhim ta’sir o‘tkazsa yoki kelgusi hisobot davrlariga ta’sir o‘tkazadigan bo‘lsa, xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tushuntirishlarda quyidagi axborotni ochib berishi lozim.

- O‘zgartishlar sabablari;

- Hisobot davridagi va taqdim etilgan oldingi davrlardagi tuzatishlar miqdori;

- Joriy davrdagi sof daromad yoki zararda hisobga olingan tuzatish miqdori;

- Qiyosiy ma’lumotlarga kiritilgan hisobot davridan oldingi davrlarga oid tuzatishlar miqdori;

- Qo‘shimcha ma’lumotlar keltirilgan har bir hisobot davriga kiritilgan tuzatishlar miqdori, moliyaviy hisobotlarga kiritilgan davrlardan oldingi davrlar bilan bogliq tuzatishlar miqdori. Agar qiyosiy axborot kiritilgan bo‘lsa yoki qo‘shimcha ma’lumot taqdim etish mumkin bo‘lmasa, bu holat ham ochib berilishi kerak;

- Qayta hisoblangan qiyosiy ma’lumotlar yoki ularni qayta hisoblash maqsadga muvofiq emasligi sabablari.