4-mavzu. Mantiq

Ilmiy muammoni qo‘yish va hal qilish. 
Muammoli vaziyatni tahlil qilish yangi 
muammoni qo‘yishga olib keladi.
 

---

Muammo
- javobi bevosita mavjud bilimda bo‘lmagan va echish usuli noma’lum 
bo‘lgan savoldir. 
SHuning uchun ham muammoni qo‘yish va hal qilish mavjud bilimlar doirasidan 
chetga chiqishni, yangicha echish usuli, metodlarini qidirishni taqozo etadi. Qanday 
muammolarni ilgari surishni, uni muhokama qilishning xarakterini amaliy faoliyatimiz 
va bilishimiz ehtiyojlari belgilab beradi. 
Muammoni muvaffaqiyatli hal qilishning zarur shartlaridan biri uni to‘g‘ri qo‘yish va 
aniq bayon qilishdan iborat. To‘g‘ri qo‘yilgan savol, V. Geyzenberg aytganidek, 
muammoni echishning yarmidan ko‘prog‘ini tashkil etadi. 
Muammoni to‘g‘ri qo‘yish uchun muammoli vaziyatni aniq tasavvur qilishning o‘zi 
etarli emas. Buning uchun muammoni hal qilishning turli xil usullari va vositalarini ham 
oldindan ko‘ra bilish kerak. 
Muammolarni qo‘yishda kishilarning hayotiy tajribasi, bilimlari va talanti muhim 
ahamiyatga ega bo‘ladi. SHuning uchun ham, odatda ko‘p hollarda yangi muammolar 
ilmiy bilishning u yoki bu sohasining yirik mutaxassislari, boy tajribaga ega va chuqur 
bilimli olimlari tomonidan ilgari suriladi hamda ular ba’zan uzoq yillar davomida tadqiq 
qilinadi.
Muammoli vaziyatni analiz qilishga turli xil munosabatda yondashish mumkin 
bo‘lganligi uchun ham, hal qilinishi lozim bo‘lgan vazifa turli xil muammolar tarzida 
bayon qilinishi mumkin. Bunda ba’zi muammolar asosiy vazifani ifoda qilsa, ba’zilari 
bu vazifaning ayrim tomonlarini aks ettiradi va shuning uchun ham juz’iy xarakterga 
ega bo‘ladi. Ko‘p hollarda bir-biri bilan bog‘lanib ketgan mana shunday juz’iy 
muammolar hal qilingandan keyingina asosiy muammoni aniqroq bayon qilish va 
echish imkoniyati vujudga keladi. 
Muammolarni to‘g‘ri qo‘yish va bayon qilish ularni echishdan kam ahamiyatga ega 
emas. Muammoni to‘g‘ri qo‘yish uchun uning ilmiy bilish taraqqiyotida tutgan o‘rni va 
ahamiyatini to‘g‘ri baholash, uni hal qilishning metodlarini topish zarur. Bu amalda 
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan turli xil muammolar ichidan eng muhimi va to‘g‘risini tanlab 
olishni bildiradi. Muammoni tanlash ma’lum bir darajada tadqiqotning umumiy 
yo‘nalishini va xususiyatlarini belgilab beradi. 
Oxir-oqibatda qaysi muammoni qo‘yish amaliy faoliyatimiz ehtiyojlariga bog‘liq. 
CHunki faqat amaliy faoliyatdagina kishilarning ehtiyojlari va maqsadlari bilan ularni 
hal qilish vositalari o‘rtasidagi ziddiyat yaqqol namoyon bo‘ladi, ilmiy izlanish 
predmeti aniqlanadi va shu asosda bilish oldiga konkret vazifalar qo‘yiladi. 
Ilmiy muammo, odatda, ma’lum bir nazariya doirasida vujudga keladi (Nazariya 
haqida ma’ruzaning oxirida kengroq ma’lumot beriladi). 
Nazariya keyinchalik ilgari surilishi mumkin bo‘lgan muammoni umumiy holda 
belgilashga va uni to‘g‘ri tanlashga yordam beradi. SHuningdek, har bir muammo 
ma’lum bir nazariya yordamida hal qilinadi. Ba’zi hollarda esa, muammo mavjud 
nazariyani modifikatsiya qilishni, muammoni echishga moslashtirishni talab qiladi. 
Muammoni echish uchun dastlabki tayyorgarlik ishlari qilinadi. Ular quyidagilardan 
iborat: 
a) mavjud nazariyalar doirasida tushuntirib bo‘lmaydigan fakt va hodisalarni aniqlash; 
b) muammoni hal qilish g‘oyalari va metodlarini tahlil qilish va ularga baho berish; 
v) muammoni hal qilish tipini, maqsadini, olingan natijani tekshirish yo‘llarini 
belgilash; 
g) muammoning negizi bilan uni echish uchun ilgari surilgan g‘oyalar o‘rtasidagi 
aloqaning xususiyatlarini ko‘rsatish. 
Bu dastlabki ishlar amalga oshirilib bo‘lgandan keyin muammoni echishga bevosita 
kirishiladi. 
SHuni alohida qayd qilib o‘tish kerakki, muammoning echilishi nisbiy xarakterga ega. 
Boshqacha aytganda, muammoning mutlaq to‘la echimini topish qiyin. CHunki 
o‘rganilayotgan hodisaning barcha tomonlarini qamrab olib bo‘lmaydi. SHuning uchun 
ham ilmiy izlanish davomida yangi muammolar vujudga kelishi mumkin bo‘lib, u 

---

mavjud muammoni boshqacha talqin qilishni taqozo etadi. Bunga misol qilib I. Nyuton 
tomonidan jismlarning o‘zaro tortishishi muammosining qo‘yilishini ko‘rsatish 
mumkin. Butun olam tortishish qonunini kashf qilib, u faqat tortishuvchi jismlar 
o‘rtasidagi miqdoriy aloqalarnigina topganligini, uqtirib o‘tgan edi. 
A. Eynshteynning nisbiylik nazariyasi jismlarning o‘zaro tortishishi muammosini 
boshqacha talqin qiladi va bu muammo haqidagi tasavvurlarimizni ma’lum bir darajada 
kengaytiradi. 
Jismlarning o‘zaro tortishishining tabiati, amalga oshish mexanizmi hozirgacha to‘la 
ochib berilmagan. Boshqacha aytganda, muammo uzil-kesil hal bo‘lmagan. 
Ba’zi hollarda muammolarning echimini uzoq vaqtgacha topib bo‘lmaydi. Masalan, 
rak kasalining sababini o‘rganish bilan bog‘liq muammo hozirgacha to‘la hal 
bo‘lmagan. 
Bu, albatta, ayrim muammolar butunlay echimiga ega emas, degan fikrni bildirmaydi, 
balki ularni mavjud metodlar, vositalar yordamida echib bo‘lmaslikni ko‘rsatadi, xolos 
va shu tariqa echishning yangi vositalarini qidirib topishga undaydi. Demak, muammo 
hal qilinmaguncha ilmiy izlanish davom etadi.