4-mavzu. Mantiq. Reja

Moslik munosabati
A AB – A.Navoiy. . V – “Mahbub ul-qulub” asarining muallifi. AqV
Qisman moslik munosabati	A – deputat. V – huquqshunos. в
Bo‘ysunish munosabati	A – tarix. V – O‘zbekiston tarixi

Sig‘ishmaydigan tushunchalar hajmi jihatidan umumiylikka ega bo‘lmagan tushunchalardir. Bu tushunchalar o‘rtasida ham uch xil: birga bo‘ysunish, qarama-qarshilik, zidlik munosabatlari mavjud.

Birga bo‘ysunish munosabati	A A – shifokor V – kardiolog S B C – endokrinolog
Qarama-qarshilik munosabati	A – ta’m V – achchiq S – shirin A
Zidlik munosabati	A – urush. V В В эмас – adolatli urush. ùV – adolatsiz urush. A

Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlarni bilish ularning mazmuni va hajmini aniqlashtirishga, aloqadorlik tomonlarini topishga yordam beradi. Masalan, “talaba” va “yoshlar yetakchisi” tushunchalari o‘rtasidagi munosabatni aniqlash asosida “Ba’zi talabalar yoshlar yetakchisidir” degan mulohazani hosil qilish mumkin.


TUSHUNCHALAR BILAN BAJARILADIGAN MANTIQIY AMALLAR.
Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish.Tushunchani chegaralash – jins (hajmi keng) tushunchadan tur (hajmi tor) tushunchaga fikran o‘tishdan iborat. Tushuncha chegaralanganda jins tushunchaning mazmuniga tur tushunchani hosil qiluvchi belgilar qo‘shiladi. Masalan:
Inson → ayol → o‘zbek ayoli → o‘zbek shoirasi → shoira Uvaysiy. Chegaralash amali yakka tushunchada to‘xtaydi.
Tushunchani umumlashtirish tur (hajmi tor) tushunchadan jins (hajmi keng) tushunchaga fikran o‘tishdan iborat. Bunda berilgan tushuncha tur tushuncha deb qabul qilinib, uning mazmunidan tur hosil qiluvchi belgilar chiqarib tashlanadi. Natijada, mazmun jihatidan unga nisbatan torroq, lekin hajmiga ko‘ra kengroq bo‘lgan jins tushuncha hosil bo‘ladi. Masalan: Olma daraxti → mevali daraxt → daraxt → o‘simlik.
Umumlashtirish amali eng umumiy tushuncha – kategoriyalarda to‘xtaydi.
Tushunchani chegaralash va umumlashtirish amallari ilmiy bilishda va kundalik turmushda keng qo‘llaniladi.
Tushunchalarni ta’riflash (definitsiya). Har bir inson hayoti davomida tushunchalarning aniq ta’riflanishiga ehtiyoj sezadi, tushunchaning ta’rifiga asoslanib bilimga ega bo‘ladi, voqea va hodisalarga nisbatan o‘z munosabatini belgilaydi. Masalan, Majid Havofiyning: “Sahiylik- bu (biror narsani) boshqa kishiga hech qanday yomonlikni niyat qilmay va tamagirlikni o‘ylamay hamda shu narsaning qaytarilishiga umid bog‘lamay tuhfa qilishdir,”- degan fikrini o‘qib, sahiylik tushunchasining mazmunini bilib olamiz. Tushunchaning mazmunini aniqlash, unga ta’rif berish demakdir.