4-мавзу. Мантиқ

Гипотеза
– ўрганилаётган ҳодисанинг сабаблари ва хусусиятларини тушунтирадиган асосли тахмин 
тарзидаги билим шаклидир. 
Гипотезани, авваламбор, билимларнинг мавжуд бўлим шакли сифатида олиб қараш зарур. 
Чин, ишончли билимлар ҳосил бўлгунга қадар қўйилган муаммолар, масалалар ҳақидаги фикр-
мулоҳазалар кузатиш, эксперимент натижаларини таҳлил қилиш ва умумлаштиришга асосланган 
бўлиб, улар турли хил тахминлар, фаразлар шаклида қурилади ва мавжуд бўлади. 
Гипотезани қуриш, ўрганилаётган ҳодисани тушунтирадиган тахминий фикрларни илгари 
суришдан иборат бўлади. У қайд этилган фактлар, улар учун характерли бўлган қонуниятлар 
ҳақидаги ҳукмлар (мулоҳазалар) ёки ҳукмлар системаси тарзида бўлади. Илгари сурилган 
гипотеза, албатта, асосланиши зарур.
Гипотеза рад қилиниши ҳам мумкин. У гипотезадан келиб чиқадиган натижаларни 
фальсификация қилиш, яъни уларнинг борлиқдаги ҳодисаларнинг мавжуд ҳолатига, фактлар 
ҳақидаги маълумотларга номувофиқлигини кўрсатиш йўли билан аниқланади.
Гипотеза тасдиқланмагунча ўзининг билишдаги аҳмитятини йўқотмайди. Рад этилса, ўрнига 
бошқа гипотиза қурилади ва бу ҳол то гипотезалардан бирортаси тасдиқланмагунча давом этади. 
Илгари сурилаётган гипотезалар турли ҳил даражада умумлашган бўлиши мумкин. Ана шунга 
мувофиқ ҳолда умумий ва жузъий гипотезаларни ажратиш мумкин. 
Умумий гипотеза
деб табиат, жамият, билиш ҳодисаларининг қонуниятлари ҳақида 
билдирилган асосли тахминга айтилади. Бунга мисол қилиб нефтнинг келиб чиқишининг органик 
ва ноорганик табиати ҳақидаги гипотезаларни, Ерда ҳаётнинг пайдо бўлиши, онгнинг келиб 
чиқиши, ижтимоий прогресс ҳақидаги фаразларни кўрсатиш мумкин. 
Жузъий (хусусий) гипотеза 
айрим фактлар, конкрет предмет ва ҳодисаларнинг келиб чиқиши, хусусиятлари ҳақидаги 
билдирилган асосли тахминий фикрдан иборат. Конкрет жиноятнинг мотиви ҳақидаги суд 
версияси, археологик қазишларда топилган предметларнинг табиати, қайси даврларга оид 
эканлиги ҳақидаги тахминлар жузъий гипотезага мисол бўлади. 
Мантиқда, юқорида зикр этилиб ўтилганидек, ишчи гипотезалар ҳам фарқ қилинади. 
Ишчи гипотеза 
– тадқиқотнинг дастлабки босқичида илгари суриладиган тахмин бўлиб, ўз олдига 
ўрганилаётган ҳодисанинг сабабини аниқлашни мақсад қилиб қўймайди; у фақат кузатиш ва эксперимент 
натижаларини тасвирлашга, тартибга солишга ёрдам беради. 

---

Шундай қилиб, гипотеза фикрларимизнинг қурилиши, билимларимизнинг мавжуд бўлиш ва 
ривожланиш шаклидир. 
Назария
– маълум бир предмет соҳасига оид тушунчалар, қонунлар, гипотезалар, ғояларни 
системага солиб, у ҳақида яхлит тасаввур ҳосил қиладиган, янги фундаментал умумлашмалар 
яратишга олиб келадиган, шу соҳадаги ҳодисаларни тушунтириш, олдиндан кўриш имконини 
берадиган ишончли билимдан иборат. 
Илмий назария қуйидаги таркибий қисмлардан ташкил топади: 1) эмпирик асос: назарияга 
алоқадор фактлар, уларга мантиқий ишлов бериш натижалари; 2) бошланғич назарий асос: 
назариянинг асосий тушунчалари, постулатлари (аксиомалари), фундаментал қонунлар 
(принциплар); 3) назариянинг мантиқий аппарати: тушунчаларни ҳосил қилиш ва таърифлаш 
қоидалари, хулоса чиқариш (исботлаш) қоидалари; 4) олинган натижалар (хулосалар). 
Назария идеал характерга эга бўлган тушунчалар, мулоҳазалар системасидан-