4-Mavzu: IX-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi. Siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti. Toxiriylar va Somoniylar davlati

To’rtinchi rejada, odamzod umumiy rivojlanish bilan birga qanchadan-qancha to’siqlarni, tanazzul 

va  tushkunliklarni  boshidan  kechirgan  va  ularni  bartaraf  etib,  o’z  moddiy  va  madaniy  darajasini  qayta 

tiklagan  va  yangi  taraqqiyot  sari  astoydil  intilgan.  Fanda  bunday  yirik,  salmoqli  yuksalishni  tiklanish, 

«uyg’onish», «renessans» ham deb ataydilar. Xususan, G’arbiy Yevropada bunday renessans XV-XVIII 

asrlarda deyarli 700 yillik xurofat zulmatdan so’ng yuz bergan. Markaziy Osiyoda ilk uyg’onish davri IX-

XII  asrlarga  to’g’ri  keldi  va  o’zgacha  shart-sharoitlarda  kechdi.  Uning  ko’lami,  oqibatlari,  jahon 

tsivilizatsiyasiga ta’siri ham o’zgacha bo’lgan. 

O’lkamiz  hududida  miloddan  avvalgi  davrlarda  erishilgan  moddiy  va  ma’naviy  madaniyat  yangi 

asrlarda Kushon podsholigi, eftalitlar davlati va Turk xoqonligi davrlarida o’sib bordi. Me’morlikda yangi 

qurilish g’oyalari vujudga keldi va ular murakkab muxandislik yechimi asosida amalga oshdi (Masalan 

Usturishona,  Varaxsha  va  boshqalar).  Hunarmandchilik  rivojlandi,  ularning  yangi  turlari  vujudga  keldi. 

Savdo-sotiq,  qo’shni  yurt-elatlar  bilan  munosabatlar  rivoj  topdi,  sug’orma  dexqonchilik  maydonlari 

kengaydi, yangi suv inshootlari barpo etildi. Aholi o’rtasida savodxonlikka intilish ko’chaydi. Mavjud din 

va aqidalar o’zaro murosada yashadi. Madaniy hayot, sa’natning turli janrlari boyidi. Tabiiy fanlarga, atrof 

muhitni anglashga, kengroq bilishga intilish ko’chaydi. Lekin, VIII asr boshlarida Markaziy Osiyo aholisi 

arablar bosqini natijasida og’ir qiyinchiliklarga duchor bo’ldi va istiloga qarshi ko’p yillik kurash olib bordi. 

Abu  Rayhon  Beruniy  asosli  ravishda  arablar  istilosi  oqibatida  So’g’d  va  Xorazmning  boy  madaniyati 

barbod  bo’ldi,  deb  afsuslangan  edi.  Shu  bilan  birga  arab  xalifaligida  ham  katta  o’zgarishlar  yuz  berdi. 

Ummaviylar sulolasidan hokimiyat Abbosiylarga o’tganligi muhim voqea bo’ldi. Yangi sulola benihoya 

katta  saltanatni  idora  qilishda,  uning  taraqqiyotini  ta’minlashda  ilmu-fanning  ahamiyatini  chukurroq 

angladi.  Xorun-ar-Rashid  (786-809),  so’ngra  uning  o’g’li  Ma’mun  o’z  tasarrufidagi  o’lkadan  olimlarni 

xalifalik poytaxti Bog’dodga taklif etdilar, ularni samarali ishlari uchun sharoit yaratdilar. 

O’lkamizda islom dinining tarqalishi, uning mahalliy odat-udumlari bilan tez orada uyg’unlashuvi 

katta  ahamiyatga  ega  bo’ldi.  Madaniy  sohada,  xususan  islomning  ahloqiy  tariqatlari,  shuningdek  IX-X 

asrlardagi  dunyoviy  ilimlarni  rivoji  arab  dunyosidagi  ijtimoiy-ma’naviy  vaziyatni  ancha  o’zgartirdi. 

SHuning bilan birga arab (islom) tsivilizatsiyasining shakllanishda Hindiston, Eron, Yunoniston, Markaziy 

Osiyo  va  Kavkaz  xalqlari  madaniyatining  ta’siri  katta  bo’lgan.  Mintaqamizda  qadimdan  tsivilizatsiya 

asoslari, moddiy va ma’naviy madaniyatning chuqur ildizlari mavjud edi. VIII asr oxirlari IX asr boshlarida 

Markaziy Osiyoda ijtimoiy va siyosiy vaziyat barqarorlashdi. Bunday sharoit mintaqada ilm-fan, umuman 

madaniyatning keng ko’lamda rivojlanishi uchun asos yaratdi. Xususan, Buxaro, Samarqand, Xiva, Termiz, 

---

Farg’ona,  Xo’jand,  Qo’qon  kabi  shaharlar  madaniyat  o’choqlariga  aylandi.  Xorazmda  esa  Ma’mun 

akademiyasi tashkil topdi. 

O’lkadagi  mazkur  madaniy  yuksalish  feodal  munosabatlarning  ayniqsa,  feodal  boshqaruvining 

markazlariga  aylangan  shaharlarning  u  yerdagi  hunarmandchilik,  savdo-sotiq  aloqalarining  tezlik  bilan 

rivojlanishi asosida vujudga keldi. Bu rivojlanish esa O’rta Osiyoning arab xalifaligiga qo’shilishi, keng 

savdo-sotiq aloqalariga kirishuvi islomning tarqalishi natijasida yanada avj oldi. 

Avvaldan  mavjud  bo’lgan  va  O’rta  Osiyoning  G’arbidan-Sharqigacha  kesib  o’tgan  hamda  qator 

shaharlarni  ham  o’z  ichiga  olgan  mashhur  Ipak  yuli  mavqeining  yanada  ko’chayishi  ham  madaniy 

rivojlanishda muhim ahamiyat kasb etdi.