|
Ikkinchi rejada quyidagilar yoritiladi. G’azna shahrini Xurosonning siyosiy markaziga aylanishi X
asrning ikkinchi yarmiga to’g’ri keladi. G’aznaviylar davlatining asoschisi Sobuqtegin bo’lib, bu davlat
uning o’g’li Mahmud G’aznaviy davrida musulmon olamining eng kuchli davlatiga aylandi. Bu davlatning
hududi Mahmud G’aznaviyning istilochilik yurishlari tufayli shimoliy va shimoli-g’arbiy Hindistondan
Chag’aniyon va Xorazmgacha cho’zilgan bo’lib, unga Eronning katta qismi ham kirgan edi. Mahmud
G’aznaviy Movarounnahrdagi qoraxoniylar siyosatiga va ayniqsa Xorazmga katta ta’sir ko’rsatar edi. O’z
davrining iqtidorli sarkardasi va qattiqqo’l hukmdori bo’lgan Mahmud G’aznaviy 1030 yilda vafot etadi.
Shundan so’ng taxtni uning o’g’li Ma’sud (1030-1041) egallaydi. Lekin Ma’sud otasi tuzgan davlatni
butunligicha saqlab qololmadi.
Mahmud G’aznaviyga rasman tobe bo’lgan, lekin amalda mustaqil boshqariladigan Xorazm shohi
Xorun ibn Oltintosh 1034 yilda Xorazmni butunlay mustaqil deb e’lon qildi va katta qo’shin bilan
Xurosonga yurish qildi. Lekin Sulton Ma’sud tomonidan sotib olingan kishilar Xorazm shohi Xorunni
o’ldiradilar. Uni qo’llab-quvvatlagan qoraxoniylar qo’shini yana Samarqandga qaytib ketadi. Shundan
so’ng Sulton Ma’sud qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi va shu yo’l bilan g’aznaviylar
hokimiyatiga bo’lgan xavfni bir oz kamaytiradi.
G’aznaviylar sultoni Ma’sud Xurosonga yurish qilgan turkiy-saljuqiylar bilan ko’p bor jang olib
borishga majbur bo’ldi. Mahmud G’aznaviyning ruxsati bilan shimoliy Xurosonga joylashib olgan
saljuqiylar bu davrga kelib, g’aznaviylar uchun katta xavf tug’dira boshladi. 1035 yilda saljuqiylarning
Xurosonga yangi hujumi boshlanadi. Nishopurdan Niso shahriga yetib kelgan g’aznaviylar qo’shini
saljuqiylarga zarba bergan bo’lsada, Saljuqiyning nevarasi Tog’rul va Changri boshchiligidagi turkmanlar
kechasi G’aznaviylar qarorgohiga hujum qiladi va g’alaba qozonadi. 1037 yil aprelь oyida turkmanlar Mari
viloyatini uzil-kesil egallashga erishdilar va Bag’dodda xalifaga hokimiyat uchun yorliq berishni so’rab
elchi jo’natadilar. SHu tariqa Xurosondagi yangi davlatga-Saljuqiylar davlatiga asos solindi.
Keyingi yillar turkmanlar Tog’rul boshchiligida bir qancha zarbalar berib, Xurosonning katta qismini
bosib oldilar. Shundan so’ng Ma’sud katta qo’shin bilan saljuqiylar ustiga yurish qildi. 1040 yilda Mari
yaqinidagi Dandanakon degan joyda hal qiluvchi jang bo’lib, bunda Ma’sud armiyasi qattiq mag’lubiyatga
uchradi. Jangdan zo’rg’a qochib qutulgan Ma’sud tez orada (1040 y.) vafot etdi. Uning vorislari
g’aznaviylar davlatining avvalgi qudratini tiklashga muvaffaq bo’la olmadilar.
G’aznaviylarga tegishli Xuroson asta-sekin saljuqiylar qo’liga o’tdi. Saljuqiylar davlatining bosh
sultoni bo’lib, Tog’rulbek (1038-1063 y.) saylandi. U katta istilochilik yurishlari olib borib, Balxni,
Iroqning shimoli, Ozarbayjonni, Kurdistonni va Qo’histonni ham bosib olishga erishdi. 1055 yilda u katta
qo’shin bilan Bag’dodga kirib keldi va xalifadan o’z nomiga xutba o’qitishni talab etdi. SHundan so’ng
xalifa diniy hokimiyatni o’z qo’lida saqlab qolib dunyoviy hokimiyatni sulton unvoni bilan Tog’rulbekka
topshirdi. Saljuqiylar davlatining poytaxti qilib Tog’rulbek Ray shahrini tanladi. Uning hukmronligi
davrida saljuqiylar Kavkazda Vizantiya qo’shinlariga ham katta zarba berdilar. U Movarounnahrda
hukmronlik qilayotgan qoraxoniylar bilan do’stona munosabatlar o’rnatdi. Lekin, uning vorisi Alp Arslon
(1063-1072) Amudaryoning o’ng sohilidagi yerlarga bir necha bor harbiy yurishlar uyushtirdi. Vizantiya
imperatori Roman IV Diogen qo’shinlarini mag’lub etdi. Undan keyin taxtga o’tirgan Malikshoh (1072-
1092) 1089 yilda qoraxoniylar o’rtasidagi ichki nizolardan foydalanib Buxoro va Samarqandni egalladi va
katta o’lja bilan orqaga qaytdi. Lekin Qoraxoniylar Saljuqiylarning yarim vassaliga aylandilar.
Malikshohning o’limidan keyin Saljuqiylar davlatida taxt uchun o’zaro kurashlar qizib ketadi va
1118 yilda hokimiyat buyuk saljo’qiylar sulolasining so’nggi yirik vakili Sulton Sanjar (1118-1147) qo’liga
o’tadi. Uning davrida saljuqiylar davlatining poytaxti Marv shahriga ko’chirildi. U Movarounnahrdagi
qoraxoniylarning ichki ishlariga, siyosatiga katta ta’sir o’tkaza olishga erishgan saljuqiylardan edi. 1141
yilda qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar va uning vassali, ittifoqdosh qoraxoniy Mahmudxonning birlashgan
qo’shinlari o’rtasida, Samarqand yaqinidagi Katvon cho’lida bo’lib o’tgan jangda qoraxitoylarning g’alaba
qilishi Saljuqiylar davlatini ancha zaiflashtirdi. Saljuqiylarning mag’lubiyatidan Xorazmshoh Qutbiddin
Muhammad Otsiz ustalik bilan foydalanib, 1141 yilning qishida saljuqiylarning poytaxti Marvni bosib oldi,
1142 yilda esa Nishopurga yurish qildi. Lekin Sulton Sanjar Xorazm qo’shinlarini Xurosondan quvib
chiqardi va Xorazmshoh Otsizni yana o’ziga bo’ysundirishga erishdi. Sulton Sanjarning harakatlariga
qaramasdan Saljuqiylar davlati o’zining avvalgi qudratini yo’qota bordi. Saljuqiylarga hal qiluvchi zarbani
Balx va Xuttalon viloyatlarida yashovchi ko’chmanchi G’o’z qabilalar berdilar. Ular Sulton Sanjar
qo’shinlarini tor-mor etib, uni asir oldilar. G’o’zlar himoyasiz qolgan Marv, Nishopur shaharlarini talab,
o’t qo’ydilar. Sulton Sanjar 1156 yilda asirlikdan qochishga muvaffaq bo’lsa ham, lekin saljuqiylar
davlatini tiklay olmadi va bir yildan keyin vafot etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
