4-мавзу: Ҳаётий фаолиятга таъсир этувчи атроф муҳит параметрларини тахлил қилишда қўлланилувчи қурилмалар ва аппаратлар

Газ анализаторлари
Газ анализатори- газ аралашмасининг сифат ва миқдорий таркибини аниқлаш учун махсус аппратдир. Газ анализаторлари қуйидаги жараёнларда кенг қўлланилади:
• корхоналарнинг амалдаги экологик қонунчиликка мувофиқлигини тасдиқлаш;
• корхонада хавфли ишлаб чиқариш объектларини эксплуататсия қилиш пайтида саноат хавфсизлиги бўйича норматив-ҳуқуқий база талабларига риоя этилишини назорат қилиш;
• корхонада ишлаб чиқариш жараёнлари хавфсизлигини назорат қилиш;
• ходимларнинг меҳнат шароитлари хавфсизлигини назорат қилиш ва ходимларнинг соғлиғи тўғрисида ғамхўрлик қилиш;
• ходимларни корхоналардаги ҳаво муҳити хавфсизлиги тўғрисида хабардор қилиш;
• корхона атрофидаги атроф-муҳит хавфсизлигини сақлаш;

• технологик газ аралашмаларини кузатиб бориш;
• компаниялар кундалик ишлаб чиқариш фаолиятида дуч келадиган бошқа кўплаб масалаларни ҳал қилиш.
Газ анализаторлари қуйидагиларга кўра таснифланади:
•дастур соҳалари;
•ишлаш тамойили;
•шакл-фактор;
•ўлчанган компонентлар сони;
•маълумотларни аниқлаш усули.
Газ анализаторлари қўлланилиш соҳалари бўйича ажралиб туради:
• иш жойининг ҳавоси
Ишчи зона - иш куни давомида ходимлар вақтинча ёки доимий жойлашган саноат корхоналари ва бошқа объектларнинг ҳудуди.
• атмосфера ҳавоси
Атмосфера ҳавоси - биз туну кун нафас оладиган ҳаво, шу жумладан очиқ ҳавода, уйда ёки бошқа жойларда. Ҳаво мониторинги, шунингдек, санитария муҳофазаси зонасини ҳаво кузатувини ўз ичига олади.

• 
  Санитария муҳофаза зонаси - бу ишлаб чиқариш бинолари ва бошқа саноат объектлари атрофидаги махсус майдон бўлиб, унинг мақсади турар жой ёки жамоат биноларидан ифлослантирувчи моддалар чиқиндиларининг манбаларини ажратишдир. Санитария муҳофазаси зонасидаги ифлослантирувчи моддаларнинг таркиби қатъий тартибга солинади.
  

• саноат газлари чиқиндилари
Саноат газ чиқиндилари - саноат корхоналаридан чиқадиган газ чиқиндилари, ёқилғи ёқадиган қурилмалардан чиқадиган газлар, эритиш печлари; турли соҳалардан вентилятсия чиқиндилари.
• технологик газ аралашмалари
Технологик газ аралашмаси - ишлаб чиқариш жараёнлари учун ишлатиладиган ёки олинган газ ёки газ аралашмаси. Қоида тариқасида, технологик аралашмалардаги газ контсентратсияси доимий равишда кузатилиши керак, бу эса газ анализаторларидан фойдаланишни талаб қилади.
Газ анализаторлари ишлаш принципларига кўра:
Газ анализаторларининг ишлаш принциплари турлича бўлиб, "ОПТЕC" АЖ томонидан ишлаб чиқарилган газ анализаторлари орасида қуйидагилар мавжуд, масалан:
• электрокимёвий газ анализаторлари;
Газ контсентратсиясини аниқлашнинг электрокимёвий усулида электрокимёвий датчик сезгир элемент бўлиб хизмат қилади. Ўлчанган газ, диффузия билан, сенсорга киради, газ контсентрациясига мутаносиб равишда электродларда электр токини ўтказа бошлайди. Ушбу оқимнинг катталиги таҳлил қилинган газ контсентрациясини ўлчаш учун аналитик сигнал хисобланади.
Масалан МГЛ-19М, МГЛ-20М, КАСКАД-Н.
• оптик газ анализаторлари:
гетерожен хемилюминесансия принципига асосланган хемилюминестсент
Хемилюминесанс усулининг моҳияти шундан иборатки, ўлчанган газ молекулаларининг хемилуминесанс сенсори билан кимёвий ўзаро таъсири луминесанс билан бирга келади. Бундай хемилюминесанснинг интенсивлиги таҳлил қилинган газ аралашмасидаги ўлчов газининг таркибига мутаносибдир.
Газ анализатори мисолида, мод. С-310А.
Газ анализатори мисолида, мод. СВ-320А-1.

газ фазали хемилюминесансия принципига асосланган хемилюминестсент
Усул реакцияга асосланган, масалан, таҳлил қилинган газ билан озон, бир вақтнинг ўзида реакция камерасига киради. Ушбу реаксия натижасида ҳосил бўлган нурланиш оптик филтрдан ўтади ва фотомултикучайтигич найча орқали қайд қилинади.
Газ анализатори мисолида, мод. Р-105.

Люминестсент

Флоресанс усули таҳлил қилинган газнинг ушбу модданинг характерли спектрал диапазонида люминестсентсия ҳосил қилиш қобилиятига асосланган. Таҳлил қилинаётган газнинг люминестсентсияси нурланиш таъсирида юзага келади, унинг тўлқин узунлиги таҳлил қилинаётган газнинг ютилиш бандининг марказига тўғри келади. Ушбу нурланишнинг ютилиши намунадаги газни люминестсентсияга олиб келади.

Газ анализатори мисолида, мод. С-105М.

оптик ютилиш принтсипи бўйича

Таҳлил қилинган газ ултрабинафша нурланишини маълум тўлқин узунлигида ютади. Ютилган энергия миқдори газ аралашмасидаги таҳлил қилинган компонентнинг контсентратсиясига боғлиқ.

Газ анализатори мисолида, мод. Ф-105
инфрақизил сингдириш принципи бўйича

Инфрақизил нурланишни таҳлил қилинган компонент томонидан ютиш принтсипига асосланади, бу ўлчовлар давомида юқори танланганлик ва қисқа жавоб вақтини олишга имкон беради.

Газ анализатори мисолида, мод. ОПТОГАЗ-500.4С-СО2.

Форма факторига кўра улар қуйидагилар билан ажралиб туради:

• статсионар газ анализаторлари
Статсионар газ анализаторлари - бу ифлослантирувчи моддалар контсентратсиясини доимий равишда ўлчаш учун кузатув майдонига собит ўрнатишга мўлжалланган қурилмалар. Статсионар газ анализаторлари шахсийникига қараганда кенгроқ имкониятларга эга.
Газ анализатори мисолида, мод. 3.02П-А.

• портатив газ анализаторлари
Портатив газ анализаторларининг асосий афзаллиги уларнинг кичик ўлчамлари ва оғирлиги жуда юқори функтсионалликдир. Қурилмалар автоматик режимда ишлайди, рухсат этилган максимал контсентратсиядан ошиб кетиш холатларида сигнализация билан жиҳозланган ва олинган барча маълумотлар реал вақтда суюқ кристалли индикаторда кўрсатилади.
Газ анализатори мисолида, мод. CАСCАДЕ-Н.
MGL-19.KHA va MGL-20A seriyasining portativ gaz analizatorlari ishchi hududdagi havoni boshqarish uchun mo'ljallangan bitta komponentli qurilmalardir.
Ular faqat portlovchi bo'lmagan muhitda qo'llaniladi.

Модификация	Ўлчанадиган газ	Ўлчов диапазони	Рухсат этилган хатолик чегараси.
			Нормада D, мг/м^3	Berilgan g, %	Нисбий d, %
Анализатор оксида углерода МГЛ–19.1А	CO	0-200 мг/м^3	± (2+0,1Cx)	-	-
Анализатор сероводорода МГЛ–19.2А	H2S	0-10 мг/м^3 10-100 мг/м^3	-	± 25	-
				-	± 25
Анализатор диоксида серы МГЛ–19.3А	SO2	0-10 мг/м^3 10-100 мг/м^3	-	± 25	-
				-	± 25
Анализатор оксида азота МГЛ–19.4А	NO	0-3 мг/м^3 3-30 мг/м^3	-	± 25	-
				-	± 25
Анализатор диоксида азота МГЛ–19.5А	NO2	0-2 мг/м^3 2-20 мг/м^3	-	± 25	-
				-	± 25
Анализатор хлора МГЛ–19.6А	Cl2	0-1 мг/м^3 1-10 мг/м^3	-	± 25	-
				-	± 25
Анализатор аммиака МГЛ–19.7А	NH3	0 - 100 мг/м^3	± (2+0,15Cx)	-	-
Анализатор кислорода МГЛ–19.8А	O2	0-25 об. %	-	± 2,5	-
Анализатор цианистого водорода МГЛ–20А	HCN	0–0,3 мг/м^3 0,3-3,0 мг/м^3	-	± 25	-
				-	± 25

C_x - измеренная концентрация
Газ анализаторлари мисолида, мод. МГЛ-19.ХА, МГЛ-20.ХА.
Ўлчаган компонентларнинг сони ажратилади:
• бир компонентли газ анализаторлари
Бир ўлчовли компонент таҳлил қилинади.
Газ анализатори мисолида, мод. К-100
• кўпкомпонентли газ анализаторлари
Бир нечта ўлчанган компонентлар таҳлил қилинади.
Газ анализатори мисолида, мод. КАСКАД-Н 62.3.
Қабул қилинган маълумотларни ёзиш усули бўйича улар қуйидагилар:
• газ анализаторлари, маълумотларни автоматик равишда рўйхатдан ўтказмасдан
Ўлчанган қийматлар фойдаланувчи томонидан қўлда ўрнатилади.
Газ анализатори мисолида, мод. МГЛ-19.ХА, МГЛ-20.ХА.
• маълумотларни автоматик ёзиб оладиган газ анализаторлари
Ўлчанган қийматлар автоматик равишда газ анализатори ёки газ аналитик комплекси томонидан қайта ишланади, қурилма хотирасида сақланади ва ҳоказо.
Газ анализатори мисолида, мод. Р-105.
Екологик вазиятни яхшилаш, саноат хавфсизлиги талабларига, экологик қонунчиликка риоя қилиш масалаларини ҳал қилишда газ анализаторлари зарур, ишончли ва яхши тасдиқланган воситадир. Улар замонавий экологик лабораторияларни ўлчаш тизимларининг ажралмас қисмидир.
Атроф-муҳит муаммоларининг муҳимлигини англаган ҳолда газ анализаторлари нефт ва газ саноати, энергетика комплекси, машинасозлик, гидрометеорология ва атроф-муҳит мониторинги марказлари, давлат атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муассасалари, конларни қайта ишлаш заводлари, соғлиқни сақлаш ташкилотлари ва бошқа кўплаб соҳаларда кенг тарқалди.
Суюқ анализатор. Турлари ва қўлланилиши. Иш ва хусусиятла Суюқ анализатор - бу суюқликдаги баъзи кимёвий аралашмаларнинг таркибини аниқлайдиган асбоб. Бундай қурилмалар дастурга қараб ҳар хил модификатсияга эга бўлиши мумкин. Уларнинг аксарияти битта модданинг консентратсиясини аниқлашга мўлжалланган. Бундай ускуналар кўчма ва ҳаракатсиз бўлиши мумкин. Биринчиси кўчма, иккинчиси қувур линияларига ёки ишлаб чиқариш ускуналарига ўрнатилади. Худди шу мақсадга эга бўлган анализаторлар аниқлик даражаси билан фарқ қилади.
Текшириш усули бўйича анализатор турлари

Суюқликларни таҳлил қилиш учун турли хил ўлчов тамойиллари қўлланилади: • Оптик. • электрокимёвий. • Иссиқлик. • Хроматографик. • Магнит. • Радиоизотоп. • Масс-спектрометрик ва бошқалар.
Оптик суюқлик анализатори суюқ муҳитга электромагнит нурланиш таъсир қилади. Унинг таъсири остида материал табақаланади. Натижада, оптик текширув натижасида индивидуал компонентларнинг фоизлари аниқланиши мумкин