4-Ma’ruza. Orientirlash burchaklari. Joyda chiziqlar yo‘nalishini aniqlash. Reja

Haqiqiy va magnitaviy azimutlar. Yer yuzasidagi ixtiyoriy nuqtadan o‘tgan geografik (haqiqiy) meridian yo‘nalishini istalgan vaqtda aniqlash mumkin bo‘lavermaydi. Haqiqiy meridian yo‘nalishi astronomik kuzatishlar orqali (masalan, Beruniyning hind aylanasi yordamida, qutb yo’lduzini kuzatish bilan) aniqlanadi. Kundalik geodezik ishlarni olib borishda haqiqiy meridian o‘rniga magnit strelkaning yo‘nalishi bo‘lgan magnitaviy meridian qabul qilinadi.

4.13-shakl. 4.14-shakl.
Magnit strelkani erkin aylanadigan qilib sixcha ustiga gorizontal holda ilinsa, u Yerning magnitaviy maydonidagi kuchlar ta’sirida ma’lum yo‘nalishni egallaydi. Yer shimoliy va janubiy yarim sharining hamma nuqtasidagi magnitaviy kuch chiziqlari o‘z davomida shimoliy yarim sharda bir nuqtada, janubda ham bir nuqtada kesishadiki, bu nuqtalar shimoliy va janubiy magnitaviy qutblar deyiladi. Magnitaviy qutblar Yerning geografik qutblariga to‘g‘ri kelmaydi. Berilgan nuqta magnitaviy o‘qining sathiy yuzaga tushgan proeksiyasi magnitaviy meridian deyiladi.
Chiziq uchidan o‘tgan magnitaviy meridian shimoliy yo‘nalishidan soat strelkasi yuradigan tomonga yo‘nalgan chiziqqacha bo‘lgan burchak magnitaviy azimut deyiladi va A_M bilan belgilanadi (4.13-shakl).
Magnit strelkaning og‘ish burchagi. Bir nuqtadan o‘tgan geografik va magnitaviy meridianlar bir yo‘nalishda yotmay, o‘zaro  burchak hosil qilib kesishadi, bu  burchak magnit strelkaning og‘ish (qiyshayish) burchagi yoki, qisqacha qilib, magnitaviy og‘ish burchagi deyiladi. Magnitaviy strelkaning shimoliy uchi shimoliy yarim sharda haqiqiy meridianga nisbatan sharqda tomon og‘sa, og‘ish sharqiy deyilib, musbat ishora bilan, g‘arbda bo‘lsa—g‘arbiy deyilib, manfiy ishora bilan olinadi. Ba’zan bu og‘ish _H va _G‘ kabi Sh (sharqiy) va F (g‘arbiy) belgilar bilan yoziladi.
4.13-shaklda CD chiziqning S uchidan haqiqiy meridian ShJ va magnitaviy meridian Sh_MJ_M o‘tkazilgan. CD chiziqning haqiqiy A_H va magnitaviy A_M azimutlar orasidaga munosabat quyidagicha:
A_H=A_M+, (4.10)
ya’ni chiziqning haqiqiy azimuti magnitaviy azimut bilan magnitaviy og‘ish burchagining algebraik yig‘indisiga teng. Og‘ish g‘arbiy bo‘lganda ham formula (4.10) to‘g‘ri keladi. Masalan _H=-3°; A_M=75°18' bo‘lganda A_H=75°18'-3°=72°18' bo‘ladi.
A_H, A_M, ,  va  burchaklar orasidagi munosabat. Agar CD chiziqning uchi S dan (4.14-shakl) haqiqiy meridian Sh_HJ_H magnitaviy meridian Sh_MJ_M va o‘qiy meridian Sh_O‘J_O‘ o‘tkazilsa, CD chiziqning haqiqiy azimuti A_H , magnitaviy azimuti A_M, magnit strelkaning og‘ish burchagi , direksion burchak  va meridianlar yaqinlashish burchagi  hosil bo‘ladi. Shakl bo‘yicha bu kattaliklar orasidagi munosabatni quyidagicha ifodalash mumkin:
A_H=A_M+; A_H=+,
bundan
A_M+=+,
yoki
=A_M+ -, (4.11)
ya’ni direksion burchak chiziqning magnitaviy azimutiga og‘ish burchagini qo‘shib, meridianlar yaqinlashish burchagining ayirilganiga teng. (4.11) dagi
 -=P (4.12)
ifoda magnit strelkaning og‘ish va meridianlar yaqinlashishiga bo‘lgan qo‘shma tuzatma deyiladi. Shunda
=A_M+P, (4.13)
bo‘ladi. 4.14-shaklda P,  va A_M aniq ko‘rsatilgan. Magnitaviy og‘ish burchagi  yer sharining magnitaviy xossasiga bog‘liq bo‘lib, Yer yuzasining turli joyida turlicha qiymatga ega. Bundan tashqari, magnit strelkaning holatiga yuqori voltli elektr uzatish tarmoqlari ham ta’sir etadi. O‘zbekiston teritoriyasida magnitaviy og‘ish  ning qiymati 0 dan 15 gacha boradi. Topografik kartalarning quyi tomonida joydagi o‘rtacha og‘ish burchagi qiymati ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Og‘ish burchagining qiymatini izogonli kartadan olish mumkin. Izogonli karta og‘ishning asriy o‘zgarishi asosida chiziladi. Og‘ish burchagi bir joyning o‘zida ham vaqti bilan o‘zgaradi. Bu o‘zgarish asriy, yillik va kundalik o‘zgarishlarga bo‘linadi. Kundalik o‘zgarish O‘zbekistonda ±15' dan oshmaydi, lekin asriy o‘zgarish katta bo‘ladi. Masalan, 500 yilda asriy o‘zgarish 22,5° gacha boradi. Temir rudasi ko‘p ba’zi joylarda magnit strelkasnning og‘ishi juda katta o‘zgaradi, bu hodisa magnitaviy anomaliya deyiladi. Bunday joylarda magnit strelka bilan ishlab bo‘lmaydi. Magnitaviy og‘ishning o‘zgarib turishi sababli chizq azimut va rumblarini topish aniqligi o‘rta hisobda ±15' bo‘ladi.