4 курс кундузги бўлим талабалари учун

3-Мавзу: Инсоннинг келиб чиқиши ва моҳияти ҳақидаги концепциялар ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари.


(2-соат учун)

Инсоният тараққиётининг барча даврларида, шу жумладан, ҳозирги пайтда ҳам барчани ўзига тортиб келаётган муаммолардан бири – инсоннинг ўзи қандай қилиб дунёга келган, унинг моҳияти нимада, деган муаммодир. Бу масала тарих давомида турлича нуқтаи назарлардан таҳлил қилинган бўлсада, ҳамон унинг узил-кесил ечими топилганича йўқ. Мазкур масала илмий тилда антропогенез муаммоси дейилади. Бунда грекча "антропос" ибораси – инсон, грекча "генезис" ибораси – илдизлар, манбалар, вужудга келиш, маъноларини билдиради, яъни "антропогенез" - инсоннинг вужудга келиши ҳақидаги масаладир. Масаланинг мунозарали томони шундаки, бу борада шу пайтгача кўпчиликни қониқтирадиган, аксарият кишилар ҳеч бир истисносиз қабул қиладиган бирор бир ечимга, хулосага келинган эмас. Бу масала кишилар ўзаро муносабатларининг амал қилиши сифатида мавжуд бўлган жамиятнинг вужудга келиши масаласи билан чамбарчас боғланиб кетган. Шу маънода антропогенез социогенез масаласи билан бирга кўриб чиқилмоғи керак бўлади. "Социогенез" сўзларидаги (лотинча) "социо" ибораси - жамият, жамиятга оид бўлган ҳодисаларни, "генезис" – улар вужудга келишининг илдизлари, яъни ибтидосини билдиради. Инсонсиз жамият, жамиятсиз инсон бўлмагани каби уларнинг вужудга келиши масаласини ҳам бир-биридан ажралган ҳолда кўриб бўлмайди. Инсон ва жамиятнинг вужудга келиши, шаклланиши муаммолари илмий тилда антропосоциогенез муаммоси дейилади. Мазкур муаммонинг ўзи қадимий бўлгани каби унга турлича ёндошувлар ҳам қадимий илдизларга эга. Бундай ёндошувлар фанда "концепциялар" деб ҳам аталади. "Концепция" сўзи лотинчадан олинган бўлиб, тушуниш, система маъносини англатади ва бирор бир масалани муайян бир нуқтаи назардан тушуниш, уни ёритиб беришда суяниладиган муайян ƒоя ёки масалага ёндошувлар тизимини билдиради. Инсон ва жамиятнинг вужудга келиши масаласида ҳам бир-биридан фарқ қиладиган бир қанча концепциялар мавжуд. Мазкур концепцияларда кўпинча инсоннинг вужудга келиши масаласи Борлиқнинг юзага келиши масаласи билан қоришиб кетган. Улар орасида одамнинг илоҳий яратилиши концепциясидан тортиб дастлабки инсондан тарқалганлик, шунингдек, ҳайвонлардан, ҳатто ўсимликлардан вужудга келганлиги ҳақидаги қарашлар учрайди. Масалан, ҳинд мифологиясига кўра дунёнинг ўзи дастлабки ибтидо – Пурушадан вужудга келган. Ёки, кўплаб ибтиодий қабилаларда уларнинг аждодлари ҳайвонлардан вужудга келганлиги тан олинган (тотемизм), ҳозирги кунларда НУЖ билан боғлиқ қарашлар, яъни аждодларимизнинг бошқа планеталардан келганлиги ҳақидаги фикрлар кучайиб бормоқда. Энди уларнинг баъзиларини кўриб чиқамиз.¹