4-Amaliy mashg’ulot. Mavzu: Yuklarni tashish. Ishdan maqsad

Transport turlari
bo’yicha yuk oqimlarini tahlil qilishda avvalambor 
transportning umum foydalanadigan universal turlari — ommaviy va, qoidaga ko’ra, 
yuklarni birlamchi tashishni amalga oshiradigan temir yo’l, ichki suv va dengiz 
transporti ajratiladi (4.4 jadval). Takroriy tashishlarning katta qismini bajaradigan 
avtomobilь transporti bilan tashishlar alohida tahlil qilinadi. SHuningdek faqatgina 
ma’lum bir mahsulot turlarini ko’chiradigan quvur tarmoqli transport bilan 
tashishlar ham ajratiladi. Masalan, neftь mahsulotlarining 62,5% i quvurlar 
tarmoqlari bo’ylab transportirovka qilinadi.
4.4
jadval. 
Transport turining tashishlardagi ulushi, %. 

---

Yukning turi 
Temir yo’l 
Ichki suv 
Dengiz 
Toshko’mir va koks 
Neftь mahsulotlari 
Temir va marganets rudasi 
Qora metallar va metallolom 
Kimyoviy mineral o’g’itlar 
Yog’och mahsulotlari 
TSement 
Don mahsulotlari 
94,8 
29,5 
96,2 
90,4 
92,6 
70,3 
90,0 
86,2 
2.2 
3,7 
1,4 
2,1 
5,6 
23,3 
1,6 
7,0 
3,0 
4,3 
2,4 
1,0 
1,7 
4,4 
1,3 
1,8 
4.4 jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda yoqilg’i-xomashyo yuklarining 
asosiy qismi (neftь mahsulotlaridan tashqari) temir yo’llar bo’ylab tashiladi. Bunda 
temir va marganets rudalari, toshko’mir va koks, mineral o’g’itlar, qora metallar, 
don va yanchilgan mahsulotlar, tsement kabi yuklar iste’molchilarga yetkazib berish 
uchun deyarli to’lig’icha (90—96%) temir yo’llarga beriladi. 
Mineral qurilish materiallari (35% dan oshiq) va yog’och mahsulotlarining 
(23,3%) katta qismini tashishni daryo transporti amalga oshiradi. Xom neftning katta 
qismi va neftь mahsulotlarining katta hajmi iste’molchilarga neftь quvurlari 
tarmoqlari va neftь mahsulotlari quvurlari tarmoqlari bo’ylab yetkazib beriladi.
Avtomobilь transporti bilan tashiladigan yuklarning nomenklaturasi o’ta 
xilma-xil, tahlil qilishda ulardan sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini, qurilish 
yuklari va savdo tarmog’ining tovarlarini tashishlar ajratiladi.
Keyingi yillarda transportning barcha turlarida konteynerlarda tashiladigan 
yuklarning ulushi oshmoqda (umumiy tashishlar hajmidan 30% gacha), biroq bu 
ko’rsatkich rivojlangan mamlakatlardagiga qaraganda anchagina past.
Yuk oqimlarining asosiy ommavviy yuklar bo’yicha tavsifi mamlakat hududi 
bo’ylab turli-tuman yuklarni har xil transport turlari bilan tashishlarning hajmlari, 
yo’nalishlari va tashish shart-sharoitlari bilan belgilanadi. Yuk oqimlarining quvvati 
va yo’nalishlari ishlab chiqaruvchi kuchlarning joylashuvi, har xil turdagi 
mahsulotlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilishning intensivligi, ixtisoslashganligi 
va o’ziga xos xususiyatlari, hududlar bo’yicha transport infratuzilmasining borligi 
va holati, xalqaro transport-iqtisodiy aloqalarning qanchalik rivojlanganligiga 
bog’liq bo’ladi. Sobiq respublikalar o’rtasida xo’jalik aloqalarining uzilganligi bois 
O’zbekiston transportida asosiy yuk oqimlarining nafaqat hajmlarida, balki tarkibi 
va yo’nalishlarida ham sezilarli o’zgarishlar ro’y bergan. Yuk oqimlari 
o’zgarishining boshqa bir xususiyati ularning quvvatini kamayishi, oshiqcha 
noratsional tashishlarning ko’payishi hisoblanadi. Ko’pgina bir xil turdagi yuklar 
xuddi shunday mahsulot iste’mol qilish joylariga yaqin rayonlarda bo’lgani holda 
qarama-qarshi, takroran va uzoq masofalarga tashiladi. Bunday vaziyat yuk 
oqimlarini optimal rejalashtirish tizimining bartaraf qilinganligi, to’lov inqirozi va 
mohiyatiga ko’ra, avval yaratilgan yagona iqtisodiy va texnologik kenglikda 
joylashgan MDH mamlakatlarining oshiqcha suvereniteti bilan shartlanadi.
Transport turlari o’rtasida raqobatning rivojlanishi munosabati bilan ba’zi bir 
transprt kompaniyalari xarajatlar bilan hisoblashmasdan, garchi bunda transportning 
har xil turlarining o’zaro harakatlari iqtisodiy jihatdan ko’proq samarali bo’lsada, 

---

“eshikdan-eshikkacha” tashishlarning to’liq tsiklini bo’yniga oladi, mexanizmlari 
ishlab chiqilmaganligi sababli, temir yo’llar ba’zi bir hollarda temir yo’l 
marshrutlarining oxirida mijozlarga xizmat ko’rsatish uchun ularning unumdorligi 
yirik avtokombinatlarga qaraganda anchagina past, tannarxi esa anchagina yuqori 
bo’lgan unchalik katta bo’lmagan avtotransport parkini sotib olishi mumkin. SHu 
bilan birgalikda avtomobilь transporti yuklarni o’ta uzoq masofalarga tashishni 
amalga oshiradi, bu avtomobilь transportining texnik xususiyatlari tufayli temir 
yo’llar orqali tashishga qaraganda anchagina qimmatga tushadi. Avtombilь 
transporti uchun bunday tashishlar foydali, biroq ular mijozlar va umuman jamiyatga 
foydali emas, chunki aholi uchun tovarlar va xizmatlarning narxini oshiradi.
SHuni qayd qilish lozimki, yuk oqimlari o’zgarishining sabablaridan biri barter 
kelishuvlarining rivojlanishi hisoblanadi, bunda korxonalar olingan tovarlar yoki 
xizmatlarga pul to’lash o’rniga o’zi ishlab chiqaradigan mahsulot bilan (ko’mir, 
metall, yog’och, neftь mahsulotlari, quvurlar, don-dun, go’sht, meva-sabzavotlar va 
boshqa tovarlar yoki xizmatlar) hisob-kitob qiladi. Natijada, masalan, unga ko’mir 
va ruda kelib tushadigan, undan esa qora metall va prokat chiqib ketadigan 
metallurgiya kombinati kartoshka, don-dun, go’sht, kiyim-kechak, avtomobillar va 
hokazolar kabi yaqqol “nometall” mahsulotlarni jo’natuvchi yoki qabul qilib 
oluvchiga aylanadi. Mamlakatning turli burchaklari va qarama-qarshi yo’nalishda 
to’g’ridan-to’g’ri va reeksport aloqalar bo’yicha metall quvurlar, asbob-uskunalar, 
qurilish materiallari va boshqa yuklarning “daydi” oqimlarining soni ko’paymoqda. 
Bunday oqimlarning samaradorligi ko’pincha ularning ratsional emasligi, 
mahsulotning oxirgi narxida transport tarkib toptiruvchisining ortishi biln “eb 
yuboriladi”.
Temir yo’l, avtomobilь va boshqa transport turlarida tariflarning keskin o’sishi 
nafaqat yuklarni tashishga bo’lgan talabning pasayishiga, balki mamlakatning 
ko’pgina rayonlarida sotish bozorlari va mahsulotni yetkazib berishning ham 
o’zgarishiga olib kelgan. Katta miqdorda sotilmagan mahsulotlar, masalan, ko’mir, 
neftь mahsulotlari, yog’och mahsulotlari bo’lgani holda bu mahsulotlar xorijdan olib 
kiriladi. Ba’zan bunday tashishlar o’zini oqlaydi, biroq davlat tomonidan tartibga 
solishning, barqaror soliq va bojxona siyosatining yo’qligi sababli mamlakatdagi 
ishlab chiqaruvchilar va umuman iqtisodiyotning katta yo’qotishlariga olib keladi.
Yuk oqimlarining transport turlari bo’yicha taqsimlanishining ko’proq batafsil 
tahlili boshqa fanlarda ko’rib chiqiladi.