4-Amaliy mashg’ulot. Mavzu: Yuklarni tashish. Ishdan maqsad

4.2. Asosiy yuk oqimlarining tavsifi 
Yuk oqimlari o’zida ishlab chiqarish va yukni jo’natuvchilar bilan qabul qilib 
oluvchilar o’rtasida tovar almashinish jarayonida vujudga keladigan va turli 
bog’lanish yo’llari bo’yicha taqsimlanadigan transport-iqtisodiy aloqalarning 
konkret ifodalanishini taqdim qiladi. Ular yuk almashinishining yo’nalishi va 
o’lchamlari bilan tavsiflanadi. Bu yo’nalish va o’lchvmlar ishlab chiqarish, yuklarni 
jo’natish punktlari, iste’mol qilish punktlari, saqlash bazalarining joylashishiga, 
ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlari va uning ixtisoslashuviga, bog’lanish 
yo’llarining joylashishi va transportning tashish qobiliyatiga, shuningdek tovar 
harakatining tashkil qilinish tizimiga bog’liq bo’ladi. 
Yuk oqimlarini transport bozorini tahlil qilish, oshiqcha noratsional 
tashishlarni aniqlash, u yoki bu transport turidan samarali foydalanish sferalarini 
aniqlash va ularning rivojlanish istiqbollarini asoslash bilan o’rganish zarur bo’ladi.
Yuk oqimlarini mo’ljallanishi, yuklarning turlari va transport turlari bo’yicha 
tasniflash mumkin.
Mo’ljallanishi bo’yicha
xalqaro, rayonlararo, mahalliy va xo’jalik ichidagi 
transport-iqtisodiy bog’lanishlar farqlanadi. Xalqaro yuk oqimlari o’zlarida 
tovarlarni turli mamlakatlar va qit’alar o’rtasida tashishni taqdim qiladi. Hozirgi 
kunda ularning orasidan MDH mamlakatlari o’rtasida davlatlararo tashishlar ajralib 
turadi. Yuklarni rayonlararo tashishlar deganda O’zbekistonning iqtisodiy rayonlari, 
viloyatlari o’rtasida yuk almashinish tushuniladi. Ba’zan bu yuk oqimlari 
viloyatlararo oqimlar deb ataladi. Birta iqtisoday rayon, respublika, o’lka, viloyat 
yoki transport birlashmasining (temir yo’l, kemachilik) poligoni doirasida 
joylashgan punktlar o’rtasida tashishlar, rayon ichida, viloyat ichida yoki mahalliy 
tashishlar deb ataladi. Xo’jalikning ichida yoki ishlab chiqarishning ichida tashishlar 
— bu yuklarni birta korxona doirasida ko’chirishdir.
Yuk oqimlarini 
yuklarning turlari
bo’yicha tasniflash ularning ulushi u yoki bu 
transport turida, mamlakat yoki hududda umumiy tashishlar hajmida katta bo’lgan 
asosiy ommaviy yuklarni ajratish va tahlil qilishni ko’zda tutadi. Bunda 
transportning har bir turi uchun asosiy ommaviy yuklarning o’zining nomenklaturasi 
ajratiladi. SHuningdek alohida rayonlar bo’yicha, garchi mamlakat yuk aylanmasida 

---

unchalik katta bo’lmagan ulushga ega bo’lsada, berilgan rayon uchun katta 
ahamiyatga ega bo’lgan boshqa yuklar ham tahlil qilinadi.
Har xil transport turlari bilan tashiladigan ko’p sonli mahsulotlarning 
nomlaridan odatda transportning shu turlaridagi yuk oqimlarida ustuvor bo’lgan 5-6 
ta yuklar guruhi ajratiladi (4.3 jadval).
4.3 jadval. 
Temir yo’l transporti 
Ichki suv transporti 
Dengiz transporti 
Yuklarning 
guruhi 
Ulush, 
% 
Yuklarning 
guruhi 
Ulush, 
% 
Yuklarning 
guruhi 
Ulush, 
% 
Mineral qurilish 
materiallari 
Toshko’mir 
Neftь 
mahsulotlari 
Har xil rudalar 
Qora metallar 
Don mahsulotlari 
Yog’och 
mahsulotlari 
Kimyoviy va 
mineral o’g’itlar 
22,7 
20,8 
13,9 
8,5 
4,8 
4,1 
5,6 
2,8 
Mineral qurilish 
materiallari 
Yog’och 
mahsulotlari 
Toshko’mir 
Har xil rudalar 
Neftь 
mahsulotlari 
Don 
mahsulotlari 
Kimyoviy va 
mineral o’g’itlar 
Qora metallar 
51,6 
22,4 
8,4 
3,4 
2,9 
2,0 
0,7 
0,6 
Neftь 
mahsulotlari 
Mineral qurilish 
materiallari 
Har xil rudalar 
Don mahsulotlari 
Yog’och 
mahsulotlari 
Toshko’mir 
Qora metallar 
Kimyoviy va 
mineral o’g’itlar 
45,0 
9,9 
8,5 
7,0 
6,4 
5,9 
4,6 
4 
Jami asosiy 
yuklar 
83,2 
92,0 
91,4 
Boshqa yuklar 
16,8 
8,0 
8,6 
Jami 
100,0
100,0
100,0 
Har bir transport turi uchun, garchi umuman olganda yuklarning sanab o’tilgan 
guruhlari ko’rsatilgan transport turlarida tashishlar hajmining asosini tashkil qilsada 
(83—92%), o’zining yuk oqimlarining tarkibi xarakterli bo’ladi. Temir yo’llarda 
qurilish materiallari, toshko’mir, neftь mahsulotlari (asosan neftni qayta ishlash 
mahsulotlari), don mahsulotlarini tashishlar hajmi anchagina katta.