4- mavzu: Nutq va adabiy me’yor

Nutqning sofligi insonlarning madaniy va ma’naviy saviyasini koʻrsatuvchi muhim omildir. Nutqning kommunikativ sifati faqat va faqat adabiy til doirasida boʻlgandagina shakllanadi, toʻlaqonli boʻladi. Nutqning tozaligi deyilganda ham nutqning adabiy til me’yorlariga muvofiqligi tushuniladi. Nutq tuzuvchi yoki notiq oʽz nutqining sofligi haqida qaygʻurar ekan,albatta nutqning sofligini buzuvchi unsurlardan tiyilishi kerak. Aytish joizki, kishi nutqining sofligi uning ma’naviy-ma’rifiy, lisoniy-madaniy saviyasini namoyon etadigan koʻrsatkichlardan biridir. Nutqning tozaligi uning keraksiz soʽzlardan xoli boʻlishi soʽzlovchi va tinglovchi uchun ham, oʻqituvchi va oʻquvchi uchun ham zarur. Toza nutq tabiiy va samimiy boʻladi, oʻquvchining qalbiga tez va oson yetib boradi. Malakali oʻqituvchi to‘gʻri, aniq va mantiqiy nutq egasi boʻlishdan tashqari oʽz nutqini nazorat qilib borsa, oʻz ustida tinimsiz ishlasa, tilga mas’uliyat bilan yondoshsa albatta nutqining tozaligiga ham erisha oladi. Nutqning sofligini buzuvchi omillarga quyidagilar kiradi:
DIALEKTIZMLAR
VARVARIZMLAR
VULGARIZMLAR
PARAZIT SOʻZLAR
KANSELYARIZMLAR
JARGON VA ARGOLAR


Dialektizmlar – adabiy tilning leksik me’yori emas. U soflikni buzadi, nutqning to‘gʻri tushunilishiga xalaqit beradi. Shevalar asosan, soʽzlashuv va badiiy uslubda keng ishlatiladi. Ular badiiy asar tilida qoʻllanib, estetik vazifani bajarishga xizmat kiladi. Badiiy adabiyotdagi dialektizmlar muallifning ma’lum gʻoyasini, niyatini amalga oshirishga koʻmaklashadi. Asarga milliy koloritni berish uchun esa albatta dialektizmlardan foydalangan ma’qul. Biroq auditoriyada, jamoa orasida nutq soʽzlash jarayonida, ommaviy axborot vositalarida shevalardan foydalanish mumkin emas. Ayrim oʻqituvchilar dars davomida oʻz nutqlarini nazoratsiz qoldirib, shevalarni bemalol ishlataveradilar. Oʻz nutqiga e’tiborsizlik, mas’uliyatsizlik natijasida nafaqat darsning sifati buziladi, balki oʻqituvchining obroʻsiga ham putur etadi. Oʻqituvchi qaysi fandan saboq berishidan, qaysi sheva vakili boʻlishidan qat’i nazar darsda albatta adabiy tilga muvofiq tarzda nutq soʽzlashi lozim.