316-guruh talabasi Rahmatullayeva Iymonaning “Abdulla Qodiriy publisistikasidagi adabiy qarashlar” mavzusidagi

Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati:
Ushbu ish natijalarining ilmiy-amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- Abdulla Qodiriy publitsistikasining ilk bor yaxlit tizim sifatida o‘rganilganligida;
Adib publitsistikasining mavzu ko‘lami to‘liqroq va tizimli tahlil qilinganligida;
- ish natijalaridan oliy o‘quv yurtlari o‘zbek filologiyasi bakalavr bosqichi talabalari amaliy va seminar mashg‘ulotlarida foydalanishi mumkinligida.
Kurs ishida qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: kurs ishimizda tasniflash, qiyoslash hamda tahlil metodlaridan foydalandik.
Ishning tuzilishi. Ushbu kurs ishimiz mundarija, kirish, uch bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

Abdulla Qodiriy—dramaturg va teatr tanqidchisi sifatida
20-yillarda jadid dramaturgiyasi ham juda samarali tarzda dadil qadamlar bilan rivojlandi. Yangi paydo bo‘lgan o‘nlab dramatik asarlar milliy teatrning mislsiz rivojini v ujudga keltirdi va bu ikki holat birlashib, 20-yillardagi ma’naviy hayotning uzviy qismiga aylandi. Bu davrda da jadid dramaturgiyasining eng faol, eng atoqli namoyandalari Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Sulaymon Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy va Hamza Hakimzodalar bo‘lgan edi.
Abdurauf Fitrat qisqa muddat ichida "Temur sag‘anasi", "Abulfayzxon", "Chin sevish", "Hind ixtilochilari", "Arslon", "Zahhoki moron" kabi fojia va dramalar yaratdi. Bularning hammasi o‘sha yillarda o‘zbek sahnasida muvaffaqiyat bilan qo‘yildi. Tabiiyki, bu asarlar ham Fitratning publitsistikasi kabi, birinchi navbatda, aksil mustamlakachilik ruhi bilan sug‘orilgan edi. Fitrat o‘tmishga murojaat qiladi, buyuk sohibqiron Amir Temur obrazini yaratadi, uni o‘z yurtining farovonligi, mustaqilligi, yaxlitligi uchun kurashgan, madaniyat va ma’naviyatni yuksaltirishga, adabiyot va san’at rivojiga katta ahamiyat bergan davlat arbobi sifatida ko‘rsatadi.
20-yillarning boshidayoq sahnaga qo‘yilgan "Chin sevish" dramasida va keskinroq yaratilgan "Hind ixtilolchilari" dramasida qo‘shni hind xalqining taqdiri timsolida mustamlaka siyosatining dahshatini ochadi va erk uchun, mustaqillik uchun kurashganlarni tom ma’noda ideal qahramonlar tarzida ko‘rsatadi. Fitratning bu asarlari ayrim badiiy qusurlardan xoli bo‘lmasa-da, millat taqdiri uchun kuyib-yonib yozilgan asarlar sifatida dong qozondiJadid dramaturgiyasining rivojiga Cho‘lpon ham salmoqli hissa qo‘shdi. Bu jihatdan, ayniqsa, uning 20-yillardayoq sahnaga qo‘yilgan "Yorqinoy" dramasi diqqatga sazovor. “Baxtsiz kuyov” nomli kichik sahna asarida bu mavzu hayotiy misol bilan ko‘rsatib berilgan.
Jadid dramaturgiyasining rivojiga A.Qodiriy ham salmoqli hissa qo‘shdi. Bu jihatdan, ayniqsa, uning 20-yillardayoq sahnaga qo‘yilgan "Baxtsiz kuyov" dramasi diqqatga sazovor. A. Qodiriyning «Baxtsiz kuyov» dramasi, «Juvonboz», «Uloqda» hikoyalari kitobxonlar qo‘liga borib tegdi. Yozuvchining «Juvonboz» hikoyasi va «Baxtsiz kuyov» dramasi Mahmudxo‘ja Behbudiyning «Padarkush» dramasining bevosita ta’sirida yaratilgan. «Baxtsiz kuyov» mazmunan Behbudiy dramasidan farq qilsa-da, jadidchilik g‘oyasi yetakchilik qiladi.
“To‘y” she’ri va “Baxtsiz kuyov” sahna asari Qodiriy ijodining yoshlik davrida 1915 yilda yaratilgan. Shuning uchun ularda 1920-1924 yillardagi “Julqunboy”, “Dumbul”, “Ovsar” taxalluslari bilan e’lon qilingan hajviy asarlar, feletonlardagi satirik ruhni uchratmaymiz. Har ikkala kichik asar ommaga tushunarli, sodda tilda – jadidlar suhbatlarini qo‘llaydigan ma’rifiy iboralar bilan boyitilgan va adabiy tilda yozilgan. Yozuvchining uslubi esa, publitsistikaga moyildir. Bu ayniqsa, she’rning oxirgi satrlarida, shuningdek, sahna asarining Ellikboshi tilidan bayon etilgan oxirgi monologida yorqin ko‘zga tashlanadi:
“Kuyovingiz birla qizingizning o‘limiga nima sabab bo‘ldi, bilasizmi? Sizning bekor shariatdan tashqari to‘y qilub, kuyovingizdan ko‘p oqcha olub, qarzdor qilganingiz sabab bo‘ldi. O‘shal paytda men sizg‘a aytdim, bekor isrof qilmang, yurtka obro‘ qilaman deb osh-non berub, Xudo va rasulning buyruqlaridan chiqmang, dedim. ...mana, kuyovingiz qarzdor bo‘lgan ekan, mulk-ashyodan va shirin jondan ajrabdir... (Xalqg‘a qarab) Sizlar ham shunday isrof qilmoqdasiz. Isrofning ziyonini ko‘rdingizlarmi? ...Bid’at to‘yg‘a isrof bo‘ladurgan oqchaga o‘g‘lingizlarni o‘qutinglar, yoki jamiyati xayriyaga iona qilinglar. O‘g‘ul o‘qutmoq yaxshi ham farzdur, to‘yg‘a isrof qilmoq bid’atdur...”
Ko‘rinadiki, A.Qodiriy birgina dramasida hayotimizda katta fojialarga olib keladigan isrofgarchiliklar, jaholat haqida so‘z yuritgan. Shu tariqa 20-yillarda jadid dramaturgiyasi keng ko‘lamda katta qadamlar bilan rivoj topdi.
Abdulla Qodiriy dramaturgiya haqida ham izlanishlar olib bordi. 1919 yilda yozilgan “Bizda teatru ishining borishi” maqolasi fikrmizga dalil bo‘la oladi. A.Qodiriy maqolada Turkistonda drama va teatrning boshlanishini 1912 yildan deb belgilaydi. Bunda tatar qarindoshlar tomonidan o‘tkazilgan teatr o‘yinlari muhim rol o‘ynagani, ammo ular aholini (yerli yoshlarni) o‘ziga jalb eta olmaganini ta’kidlaydi. Bunga sabab qilib,Turkiston yoshlarining ozligi, ko‘proq she’riy asarlar bilan shug‘ullanishlarini ko‘rsatadi. “1912 yildan boshlab, “Padarkush” isminda o‘z turmushimizdan olingan teatru risolasi Mahmud Xo‘ja Behbudiy tarafidan maydonga qo‘yilur. “Padarkush” risolasi Turkistonning umumiy deyarlik har bir katta-kichik shaharlarida tomoshaga qo‘yilib, yoshlarimiz uchun bir daraja teatru maqsadi anglashilur”. Qodiriyning bu so‘zlari “Padarkush”ning o‘sha davrda mashhur bo‘lib ketganligini tasdiqlaydi.
A.Qodiriy 1918 yildan e’tiboran har bir ish uchun keng yo‘l ochilgani, maorif ishlari uchun qo‘yilgan to‘siqlar olib tashlangani, endi “har bir qo‘lidan yozuv keladigan” yoshlarning drama yozishni havas qilib kirishganlarini ma’lum qiladi. Bu yo‘nalish ko‘proq Toshkent yoshlari orasida ko‘zga ko‘ringani, yoshlarning “dramaturg”, “komik”, hatto “operator” bo‘lib maydonga chiqqanlarini qo‘llasa-da, ularning o‘z imlosini to‘g‘rilab yozmaganlarini kinoya qilib (tragediyani yozmaganlariga shukur qilasan endi), tanqid qiladi. “Toshkandni ola chipor drama - komediya va operalar” bilan to‘ldirib tashlaganlari, ularni sahnaga qo‘yib, o‘ynaydigan artistlar ham topilgani, hafta bir necha martalab teatru kechalar bo‘lib turgani madaniy xalq turmushiga ta’sir qilganini ham aytib o‘tadi.
Adib o‘z oldiga bu teatrular “xalqimizga tabiiy ta’sirlarni beradimi” degan savol qo‘yar ekan, uning teskari ta’siri ham bo‘lganligidan afsuslanadi. Tomoshabinlar teatrni bekorchilikka ermak deya qaraganlarini teatr uchun ayanchli bir hol deb qaraydi. Uning sababini teatr asarlarining ijrosi qoniqtirmaganligida deb biladi. “Teatru turmushdagi yetishmagan va ortiqcha yerlarni ko‘z oldimizga mahkum etib ko‘rsatuvchi bir oynadir. Ish shundog‘ ekan, biz ham o‘z teatrumizni ko‘rganda turmushimizning aksini ko‘rmagimiz kerakdir”. Qodiriyning bu mulohazalari bugun ham eskirmaganligi yaqqol ko‘rinib turibdi.
Shu bilan birga teatr tanqidiga oid mulohazalarini ham aytib o‘tadi. Masalan, sahnada san’atkorona yozilgan, tomoshabinni “asirlantiraturg‘on” na bir drama, na bir komediyani ko‘rmaganligi, ko‘rganlari ham nomiga muvofiq emasligi uni qoniqtirmaydi. Uning komediya haqidagi nazariy qarashlari bugun ham ahamiyatini yo‘qotmagan: “Komediya degan nima to‘g‘ri kelsa, shundan kula bermak emas, balki o‘zining tub shartiga muvofiq etib kulmak, drama yozganda mavzuni turmushimizning naq chirik bir joyidan olmoq va uning ila barobar adabiyot tarozisig‘a solmoq yozmoq kerakdir”.
A.Qodiriy o‘zi yashagan davr dramalaridagi quyidagi nuqsonlarni aniq ko‘rsatib beradi:

• 
  mavzui g‘oyatda ahamiyatsiz, turmushdan yiroq, ya’ni fantaziya shaklidagi bir narsa;
  
• 
  mavzu ahamiyatli, ammo voqeaning tasvir yo‘li “so‘ng darajada buzuq”;
  
• 
  asardagi qahramonning so‘z va ishi xarakteriga nomuvofiq;
  
• 
  dialog o‘rniga monolog ishlatilgan, monolog ham o‘rnida ko‘rsatilmagan;
  
• 
  asar qahramonining ichki siri ochilmay tomoshabinlarni “qabziyatga yetkurgan”, aktlar to‘la ko‘rsatilmagan mavhum o‘rinlar ko‘p.
  

Fikrlarini isbotlash uchun adib dramaturg Xurshidning “Jadid va Qadim” nomli dramasi haqida mulohaza yuritadi: Eshitimizga qaraganda, nomidan ham ma’lum bo‘lishicha,-- jadid va qadim o‘rtasidagi kurashga bag‘ishlangan va qadimning jadidni o‘ldirishi bilan tugallanar ekan. Bu esa turmushimizda yo‘q bir hodisa . Shu bilan birga jadidlar va qadimlar o‘rtasidagi maslak kurashi borligi haqida gapirib, Buxorodagi voqealarni misol qilib keltiradi. “Xulosa: bundog‘ kelishsiz ishlar teatr olaminda shu darajada ko‘pdirki, bularni yozib ko‘rsatuv uchun butun vaqtni faqat shunga bog‘lamoq kerak bo‘lur. Bu holning davomi yosh sahnamiz uchun jinoyat va sui iste’moldir. Buning kabi e’tiborsizliklarni oradan ko‘taruv uchun birdan-bir chora bo‘lsa,ul ham tanqid yo‘lidir.Lekin bunday xashaki mayda-chuydalarni ochib, ko‘rsatib beraturg‘on bir munaqqidimiz yo‘qdir. Balki bordir, lekin maydonga chiqmaydilar”.
A.Qodiriy o‘z davrida mashhur bo‘lgan “To‘kma”, “Ishchi” degan teatrlarning ishlarini ham tahlil qilib, ularning kamchiliklarini ro‘yi rost ko‘rsatib beradi. “Yoshlarning tarbiya yeri maktab bo‘lsa, zo‘r mezonlik teatrudir” degan mulohazalar orqali dramatik asarlarning xalq hayotida muhim rol o‘ynashini ta’kidlab o‘tadi.
Abdulla Qodiriy publitsistikasida, xususan, maqolalarida har bir ijtimoiy muammolar, yutuq va kamchiliklarga katta e’tibor qaratgan. Bundan tashqari, jamiyatdagi madaniy o‘zgarishlar, madaniy hayot ijodkorning diqqat markazida turgan. “Eski shahar teatru havaskorlariga” (“Ishtirokiyun”, 1919 yil 24 oktyabr) maqolasida o‘lkadagi teatr san’ati, faolti, ba’zi muammolari yoritiladi: “Ma’lumki sanoyi nafisa-teatru bizim Toshkand musulmon yoshlari orasida juda ham yengil bir ish onglashilganlikdan favqulodda bir buzuqlikda davom etmakda bo‘lib, ulug‘lar maktabi bo‘lgan teatru sahnalari allaqanday safsata va noahil kishilar qo‘lida bir o‘yinchiq bo‘lib kelmoqdadir” (“Eski shahar teatru havaskorlariga”, 536-bet), – degan fikrni o‘rtaga qo‘yar ekan, bir necha qoidalarga amal qilishlari bo‘lmasa “...rioyasiz ko‘rsatuvchilar ma’suliyatga tortilur” (“Eski shahar teatru havaskorlariga”, 536-bet), degan taklif bilan chiqadi.
“Bizda teatru ishining borishi” (“Ishtirokiyun”, 1919 yil 11 dekabr) maqolasida ham teatr oldida juda katta mas’uliyat borligini uqtiradi: “...teatrlar yozmoq ishi ham har bir qo‘lidan yozuv keladirg‘an yoshlar va o‘quvchi shogirdlar uchun bir ermak yoki havas shaklig‘a kirdi... Buni esa qo‘lidan yozuv keladurgan har bir kishidan emas, o‘zining ahlidan kutaman. Yoshlarimizning tarbiya yeri maktab bo‘lsa, kattalarimizniki teatrulardir. Kattalarimizning maktabi yozuvchiliq, pedago‘larning yozdiqlari darslar. Fantaziya, uydirmalar bo‘lmasin. Turmushimizning aksi-usta rassom tomonidan olingan aks bo‘lmasin,– deyman” (“Bizda teatru ishining borishi”, 540-542-bet).
“Milliy ashullachiligimiz” qori Muhiddin Italiyadan o‘qib qaytdimi?” (“Mushtum”, 1925 yil 10-son) maqolasida xalqdan pul yig‘ib, chet elda o‘qib o‘zini ashullachi deb hisoblagan qori Muhiddin haqida to‘xtalib o‘tadi, uning xalq pulini havoga sovurayotganligini tasvirlaydi: “Muhiddin qori apirist, qandini ursun, hukumatni aldadi va o‘zbek xalqini go‘sxo‘r qilib Maskovda taralasini tortib yuribdir”( “Milliy ashullachiligimiz” qori Muhiddin Italiyadan o‘qib qaytdimi?”,).
Ko‘rinadiki, adibning kuyunchaklik bilan aytgan mulohazalari, birinchidan, o‘sha davrda teatr va dramaturgiyaning ahvolini ko‘rsatsa, ikkinchidan, uni yaxshilash yo‘lidagi qadam hisoblanadi.
Abdulla Qodiriy ijodini sevimli qilgan, unga bo‘lgan qiziqishlarning yillar sayin ortib borishiga zamin yaratayotgan muhim omillardan biri, shubhasiz, yozuvchining o‘ziga xos, betakror uslubidir. So‘z so‘ylashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha kerak”. Bu-Abdulla Qodiriy adabiyot oldida ichgan qasam va bir umr amal qilgan bosh shior! Kitob chiqarish va “mashhur” bo‘lishga urinishlar chandon ortgan bir sharoitda buyuk bobomizning bu so‘zlari qimmati nechog‘lik yuksalib borayotganligini tasavvur etish qiyin emas. Adib o‘z davridayoq ana shu illatdan xavotirga tushgan va har bir asarida so‘zga andisha bilan munosabatda bo‘lish sabog‘iga bevosita urg‘u bergan edi. Shu bois uning ijodidan oziqlanishga orzumand qalamkashlar adibga chin ma’noda ergashish, undan o‘rganish payida bo‘lishlari kerakki, shunchaki o‘zini Qodiriy izdoshi sanash bilan mahorat oshib, qalam charxlanib qolmaydi.
Dunyoning daho yozuvchilari o‘rinli ta’kidlashganidek, “Aslida har bir asar muallifning tarjimai holidir”. Shu nuqtai nazardan qaralganda, sarguzashtlari aksar tarixiy muhit va sharoitda tasvir etilgan Qodiriy qahramonlari, eng avvalo, uning o‘z ruhiyati va qalbidan o‘sib chiqqanligini e’tirof etishga to‘g‘ri keladi. Adib tabiatan halol va mard inson bo‘lgan, haqni-haq, nohaqni-nohaq, deyish asnosida yuzxotirga o‘rin qoldirmagan. Ayniqsa, adabiyot, so‘z manfaatlarini himoya qilish zarurati tug‘ilganda, o‘z maslagida sobit turgan. Jumladan, 1926 yilda e’lon qilingan “Yig‘indi gaplar” maqolasi uchun ilk marotaba qamoqqa olingan adib tergovda: “Men to‘g‘rilik orqasida bosh ketsa, “ih”deydirgan yigit emasman”, deya ta’kidlaydi. Keyinchalik uning xarakteriga xos bu qat’iylik “Mehrobdan chayon” romani bosh qahramoni Anvar Mirzoning Xudoyorxon bilan kechgan yuzma-yuz muloqoti jarayonida bo‘y ko‘rsatadi. “O‘tgan kunlar” dagi Otabek xarakteriga xos mardlik va jasorat (ikki yil davom etgan, tushunmovchilik orqasida vujudga kelgan ayriliqni sabr va iroda bilan yengib o‘tishi, Homid va uning to‘dasini yakka o‘zi mahv etishi )ning ildizlari ham adib qalb kechinmalari va irodasidan “suv ichgan”.
Xulosa qilib aytganda, jadid matbuotida publisistik maqolalar bilan bir qatorda jamiyatning kamchiliklari, illatlari ma’rifatdan yiroq oddiy xalqning ayanchli ahvolini ochib berishda dramaturgiyaning o‘rni ham salmoqli bo‘lgan. Behbudiy, Fitrat, Cho‘lpon kabi jadid ijodkorlari bilan bir qatorda Abdulla Qodiriy ham o‘z dramatik asarlarida millat dardini mahorat bilan tasvirlab bergan. Bu fikrga yuqorida ta’kidlangan “Baxtsiz kuyov” asari yaqqol misol bo‘la oladi. Qodiriyning bu kabi asarlari Behudiy va boshqa dramaturglardan bevosita ta’sirlangan bo‘lsa -da, yozuvchining o‘ziga xos uslubi, tasvir mahorati ajralib turadi.Qodiriyda voqealar nisbatan ishonchli va hayotiy tasvirlangan. Ijodkor o‘zining fikr-maqsadlarini jadid timsolida yaratgan qahramoni nutqida berishga ko’proq urinadi. Bundan tashqari jamiyatning turli qatlamlarini, ularning ichki ruhiyatini o’qirmanga batafsilroq yoritib berishga harakat qiladi. Salbiy qahramonlarning ham salbiylik jihatlarini darhol ko‘rsatishga shoshilmaydi.O‘qirmanni mulohaza qilishga chorlaydi. Barcha asarlarda o‘zbekchilikka xos bo‘lgan irimlar an’ana tusiga kirgan tuturiqsiz odatlarning oddiy xalq boshiga yog‘iladigan fojialar olib kelishiga alohida urg‘u beradi.