3-tema Qaraqalpaqlardıń jámiyetlik-ekonomikalıq, mádeniy hám siyasiy awhalı Jobası

---

3-tema Qaraqalpaqlardıń jámiyetlik-ekonomikalıq, mádeniy hám siyasiy 
awhalı 
Jobası: 
1. XVI-XVIII ásirdegi qaraqalpaqlardıń jasaǵan aymaqları hám siyasiy 
jaǵdayları. 
2. Qaraqalpaqlardıń XVI-XVIII ásirlerdegi mámleketligi tuwralı. 
3. Qaraqalpaqlardıń qońsı xalıqlar menen qarım qatnasları haqqında. 
4. Qaraqalpaqlar Xiywa xanlıǵında (1810-18w3) 
5. Xiywa-Rossiya qàtnasıqları. 
Ádebiyatlar 
1. Berdaq Amangeldi N. 1993 
2. Kamalov S.K. Ernazar Alakóz – xalıq batırı N. 1993. 
3. Kamalov S.K. Xalıq ushın sheyit ólgen batırım N. 199w 
4. Kamalov S. Qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiwi hám onıń mámleketliginiń 
tariyxınan N.2001. 
5. Kamalov S. XIX ásirde qaraqalpaqlardıń mámleketshiligin tiklegen qaharman. 
N. 2006. 
6. Kamalov S. Vamberi qaraqalpaqlar tuwralı. N. 1995. 
w. Qaraqalpaqstannıń jańa tariyxı N. 2003 
8. Tilewmuratov M. Qaraqalpaqlardıń tuwısqan xalıqlar menen mádeniy 
baylanısları N. 1989 
9. Tilewmuratov M. Qaraqalpaq hám ózbek xalıqlarınıń mádeniy baylanıslarınıń 
tariyxınan. N. 1993. 
10. Yusupov O.J. Jánibek batır, Maman batır, Murad shayıx áziyz baba, Qorazbek 
biy atalıq N. 1994. 

---

Qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiw tariyxına názer salıp qarasaq, olardıń 
Qubla Aral boyları menen tıǵız baylanısta ekenligin kóremiz. Biraq tariyxıy 
maǵlıwmatlar usı dáwirde Qubla Aral átirapınan tısqarıda qaraqalpaqlardıń 
jasaǵanlıǵı haqqında guwalıq beredi. Olar ayrım tariyxıy waqıyalarǵa baylanıslı, 
atap aytqanda siyasiy qarama-qarsılıqlar, jawgershilikler, suwsızlıq hám taǵı 
basqada sebeplerge baylanıslı kóshiwge májbúr bolǵan. Qaraqalpaqlardıń Qubla 
Aral átiraplarında burınnan jasaytuǵınlıǵı haqqında folklorlıq shıǵarmalar, tariyxıy 
izertlewler juwmaǵı maǵlıwmat beredi. 
XVI ásirdiń ekinshi yarımında Ámiwdáryanıń suwı eski ańǵarına qaytıp 
keliwine baylanıslı qaraqalpaqlardıń Aral átirapınan kóship ketken toparlarınıń bir 
bólimi óziniń burınǵı watanına qayta aylanıp kele baslaǵan. Sonıń menen birge usı 
dáwirde qaraqalpaqlardıń taǵı bir bólimi házirgi Surxandárya wálayatı 
aymaǵındaǵı Baysın taw átirapında jasaǵan. 
Qaraqalpaqlar XIV ásir aqırlarınan XVI ásirdiń ekinshi yarımına deyin Noǵay 
xanlıǵınıń quramında boladı. Noǵay xanlıǵında mańǵıtlar quramında jasaǵan 
qaraqalpaqlar diyxanshılıq hám sharwashılıq penen shuǵıllanǵan. 
XVI ásirdiń ortalarında Rossiyanıń Astraxan hám Qazan xanlıqların jawlap 
alıwı, sonday-aq noǵay mırzalarınıń arasındaǵı óz-ara tartıslar xanlıqtıń siyasiy 
hám ekanomikalıq jaqtan tómenlep ketiwine alıp keldi. Nátiyjede xanlıqtaǵı 
kópshilik xalıqlar sonıń ishinde qaraqalpaqlar XVI ásirde Sırdárya boylarına qaray 
kóshken.
XVI ácirdiń ekinshi yarımında Edil boylarındaǵı, noǵay xanlıǵındaǵı 
qaraqalpaqlardıń tiykarǵı bólegi ózleriniń burınǵı ata-jurtı Ámiwdárya boylarına 
bara almay, Sırdárya boylarına keledi. Sebebi bul dáwirde Ámiwdáryanıń tómengi 
jaǵında suwsızlıq edi. Bul jaǵday XVII ásirdiń baslarına deyin dawam etedi. 
Sırdárya boylarındaǵı qaraqalpaqlar XVI ásirdiń ekinshi yarımınan, XVIII 
ásirdiń ekinshi yarımına deyin Araldıń kún shıǵıs jaǵalarınan Sırdáryanı boylap 
Túrkstan qalasına deyingi aralıqta jaylasqan. 
Qaraqalpaqlar XVI ásirdiń ekinshi yarımınan baslap qazaqlardıń Kishi júz, Orta 
júziniń xanlarına siyasiy jaqtan ǵárezli bolǵan. Olarǵa salıq tólep turǵan. Usı 
dáwirde de qaraqalpaqlar ózleriniń mámleketine, xanlıǵına iye bolǵan. Tariyxıy 
derekler boyınsha 1694-jılı Táwke xannıń balalarınıń biri Tabarchuk Sultan xan 
bolǵan. Sonday-aq usı dáwirde xan keńesin basqarǵan Sasıq biy degen mámleket 
basshısı bolǵan. Ol turan xalqın basqarıwda islam dininiń qaǵıydaların tiykar etip 
alǵan «Jeti jarǵını» (ata zańın) jazısıp, olardıń bas redaktorı bolıp, 1684-jılı xan 
keńesinde bekittirip rásmiy túrde Turan eline usınǵan adam. 

---

1w09-jılı Tabarchuk Sultannıń balası ayıp sultan qaraqalpaqlarǵa xan bolǵan. 
1w20-jılları Qaraqalpaqlardıń xanı Eshmuxamed degen bolǵan. Qaraqalpaqlardıń 
oraylıq qalası Sırdárya boyında jaylasqan Jankent qalası edi. 
Al usı dáwirde qubla Aral boylarında qaraqalpaq xanları bolǵan. Máselen. 
1w00-1w03 jıllar arasında Aral xanı bolıp atalǵan Shániyaz, al bunnan keyingi 
Muwsa xan (1w03-1w12) Qaraqalpaq xanı sıpatında málim. Biraq usı jılı Dawqara 
boyına kóship kelgen Eshim Muxammed Sultan ózin qaraqalpaqlardıń xanı etip 
saylawdı ótingen hám 1w24-jılǵa shekem biyǵárez xan sıpatında háreket etken. 
Bul dáwirde qaraqalpaq xanlıǵı ekew bolǵan degen sheshimge kelemiz. Biri 
Túrkstan qaraqalpaqları xanlıǵı bolsa, ekinshisi Ámiwdáryanıń tómenindegi 
jaylasqan qaraqalpaq xanlıǵı bolıp esaplanadı. 
XVIII ásirde qaraqalpaqlardıń ayıp xannan basqa Maman batır, Orazaq batır, 
Murat sheyx degen úlken basshıları bolǵan. 
Qaraqalpaqlar XVII ásirde Xiywa xanlıǵınıń arqa jaǵında Aral mámleketin 
dúzedi. Onıń orayı dáslep házirgi Qońırat qalası, keyin Shımbay (Shaxtemir) qalası 
boladı. Qaraqalpaqlar XIX ásirdiń baslarına deyin ózleri-ózlerin basqarıp Hiywa 
xanlarınan ǵárezsiz jasaǵan. 
1w4w-1810 jıllar ishinde Jańadárya qaraqalpaqları menen arallılar arasında 
oǵada tıǵız siyasiy, ekanomikalıq baylanıs ornaydı. Hátte olar birigip ketip 
Ámiwdáryanıń tómengi jaǵı menen Jańadáryanıń arası qaraqalpaq eli dep ataladı. 
Bul eki topar Aral mámleketi dep atalǵan bir xanlıqqa birigedi. Olar 1w50-1ww0 
jılları Qazaq, Buxara, Hiywa xanlarınıń shabıwılların tabıslı túrde qaytarıp turadı. 
Bul dáwirlerde qaraqalpaqlardıń arasında Shaxtemir xannan basqa Maman biy, 
Orınbay biy, Begis, Mırjıq, Esengeldi, Aydos biy, Arallılarda Tóre biy degen ataqlı 
basshıları bolǵan. 
Qaraqalpaqlar óz aldına qońsı eller menen sawda-satıq jumısların júrgizgen. 
1w00-jılı Aral xanı Shaxniyazdıń elshisi Dostek Baxadır Rossiya menen baylanıs 
jasawǵa háreket etedi. 1w21-jılı Eshmuxamed xan Rossiyaǵa mıń túyeden ibarat 
kárwan jiberedi. Qaraqalpaqlar ásirese bashqurtlar menen tıǵız baylanısta bolǵan. 
XVII-ásirden XVIII-ásirdiń ortasına deyingi qaraqalpaqlar sırdáryanıń orta hám 
tómengi aǵısına tiyisli jerlerdi jaylaǵan. Olar kishi júz qazaqları menen jaqın qońsı 
bolıp turǵan hám ekonomikalıq jáne siyasiy jaqtan olardıń xanlarınan ǵárezli 
bolǵan. Qaraqalpaqlar qazaq xanlarına jılma-jıl dánley salıq tólep turıwǵa, atlı 
ásker jıynap beriwge, ózleriniń jerinen ótetuǵın kárwanlardan bajı pul jıynap berip 
turıwǵa májbúr edi. 

---

Sawdanıń rawajlanıwı nátiyjesinde XVIII-ásirdiń birinshi shereginde 
qaraqalpaqlardıń Buxara hám Xiywa menen baylanısı kúsheye baslaydı. 
Bashqurtlar menen tıǵız baylanıs dúzgen. Bul baylanıstı ornatıwǵa sebep 
birinshiden, ekonomikalıq rawajlanıwı Rossiya menen qatnasıqtı jaqsılawdı talap 
etken, ekinshiden, bul waqıtları qaraqalpaqlar ózleriniń qońsıları qazaqlarday 
jońǵarlardıń topılısınıń qáwpi astında tur edi. Sonlıqtan olar Rossiyadan járdem 
kútti. Ekinshi jaǵınan Rossiya imperiyasıda qaraqalpaqlar menen qatnasıq 
ornatıwǵa talaplandı. Óytkeni 1w15-1w16-jılları Petr 1 Sırdáryaǵa ekspeditsiya 
jiberip, onda qalay altın óndirilip atırǵanlıǵı menen qızıqtı. Onnan tısqarı orıslardıń 
Orta Aziyaǵa baratuǵın kárwan jolları qaraqalpaqlardıń jaylaǵan jerlerinen 
ótetuǵın edi. Sonlıqtan qárwanlardıń qáwipsizligin saqlaw ushın rus húkimeti 
qaraqalpaqlar menen baylanıstı. 
1w21-jılı qaraqalpaqlarǵa Ufa dvoryanı D.T.Vershinin jiberiledi. 1w22-jılı 
qaraqalpaqlardıń xanı Eshmuxammed Petr l ge jarlıq jiberedi. Bunda óz-ara qarım-
qatnastı jaqsılawdı maqset etken edi. 
Qaraqalpaqlardıń orıslar menen bekkemlenip kiyatırǵan bul baylanısına 1w23-
jılǵı jonǵarlardıń topılısı úlken zıyan tiygizedi. 
Qaraqalpaqlardıń bir bólegi qazaqlar menen birge Sırdáryanıń joqarı tárepine, 
al olardıń tiykarǵı bólegi Sırdáryanıń tómengi etegine Aral teńizine karay ketti. 
Usılayınsha qaraqalpaqlar «Joqarǵa» hám «tómengi» bolıp ekige bólindi. 
«Joqarǵı» qaraqalpaqlar jonǵarlardıń qol astına tústi. «Tómengiler» 1w43-jılǵa 
deyin, bir qansha bólegi 1w62-jılǵa deyin kishi júzden ǵárezli boldı. 
Jonǵarlardıń 1w23-jılǵı topılısı qazaq hám qaraqalpaqlardıń ekonomikalıq hám 
siyasiy jaǵdayına jaman tásirin tiygizdi. Sonıń menen birge, ol qaraqalpaqlardıń
XVIII ásirdiń basında payda bolıp kiyatırǵan milliy birigiwshilikke umtılıwın 
bosańlastırıp jiberdi. 
Bul qıyınshılıqlardan shıǵıw ushın qaraqalpaq hám qazaqlar Rossiya menen 
baylanıstı qaytadan tiklewge háreket etedi. Nátiyjede 1w24-jılı, 1w25-jılı, 1w26-
jılı qaraqalpaqlar hám qazaqlar Rossiya menen baylanıstı ornatıw ushın sóylesiwler 
júrgizdi. Usıǵan baylanıslı 1w31-jılı patsha húkimeti Abulxayırǵa óziniń elshisi 
Mambet-mırza Tevkelevtı jiberedi. Nátiyjede qazaq hám qaraqalpaqlar Rossiya 
puqaralıǵına ótedi. Sonday-aq 1w32-jılı Orazaq batırdıń háreketi menen, Aral 
wálayatınıń xanı Shaxtemir hám onıń xalqıda rus puqarashılıǵın qabıl etedi. 
1w34-jıldıń basında qazaq hám qaraqalpaq elshileri Peterburgtaǵı imperator 
sarayında qabıl etiledi. Puqaralıqqa qabıl etilgenligi haqqındaǵı jarlıqlar 

---

qazaqlardıń xanı Abılxayırǵa hám qaraqalpaqlardıń ol waqıttaǵı xanı Qayıp xanǵa 
jiberiledi. 
Qaraqalpaqlardıń hám qazaqlardıń Rossiya qaramaǵına ótiwi olardıń jerine İran 
shaxı Nádirdiń topılıwınan qutqardı. 
1w41-jılı Elizaveta Petrovnanıń patsha bolıwına baylanıslı qaraqalpaqlardan 
qaytadan ant alıwdı shólkemlestiriw máselesi alda turdı. Usıǵan baylanıslı 1w42-
jıldıń sentyabrinde Gladıshev qaraqalpaqlarǵa kelip sóylesiwler júrgizedi. 
Nátiyjede 1w43-jıldıń avgustında Maman biy basshılıǵındaǵı elshiler imperator 
tárepinen qabıl etilip, onda rus puqarashılıǵına ótkenligi aytıladı. Usıǵan baylanıslı 
qaraqalpaqlar salıqtı patsha húkimetine tólew kerek edi. Biraq buǵan qazaq xanı 
kónbegenlikten qaraqalpaqlarǵa shabıwıl jasaydı. 
Patsha húkimeti qaraqalpaqlardı qorǵayman degen óz wádesin orınlamadı. Ol 
hátte qaraqalpaq hám qazaq basshıların jarastırıwǵada talaplanbadı. 
Qaraqalpaqlar Sırdáryanıń boylarında jaylasıp, diyqanshılıq, mal sharwashılıǵı 
hám balıqshılıq penen shuǵıllanǵan. Qaraqalpaqlardıń diyqanshılıqtı jaqsı 
biletuǵını haqqında 1w40-jılı usı jerde bolǵan Gladıshevta, 1950-60-jıllarda 
izertlew júrgizgen S.P.Tolstovta bahalı maǵlıwmatlar beredi. 
Qaraqalpaqlardıń xojalıǵında ónermentshilik, ańshılıq, sawda menen de 
shuǵıllanǵan. Olar birinshi gezekte qazaqlar menen sawda etip turǵan. 
Qaraqalpaqlar Buxaranıń qazaqlar menen sawda islewinde dáldálshi rolin atqardı. 
Olar ózleri Buxara, Xiywa hám Arallılar menen tikkeley sawda júrgizedi. 
Qaraqalpaq sawdagerleri rus qalalarına barıp turǵan. 
Abılxayır xannıń qaraqalpaqlarǵa topılısı, olardıń Jańadárya boylarına ótiwin 
tezletti. 1w46-1w4w-jıllardıń qısında qaraqalpaqlar taǵı da Orta júzdiń sultanı 
Abılaydıń topılısına ushıraydı. 
XVIII ásirdiń 60-jıllarında Sultan Eralınıń qarawındaǵı kazaq feodalları 
qaraqalpaqlarǵa jiyi-jiyi topılıs jasap turdı.
Usı topılıslardıń saldarınan qaraqalpaqlar birotola Sırdáryanıń boyların taslap, 
Jańadárya boylarına ótiwge májbúr boldı. 
Qaraqalpaqlardıń Jańadáryadaǵı jerlerdi ózlestiriwi oǵada qıyın shárayatlarda 
ótti. Bir jaǵınan tınımsız jawgershilik, ekinshi jaǵınan burın ózlestirmegen tıń 
jerler, diyqanshılıqtı alıp barıw ushın úlken qıyınshılıq tuwdırdı. Olardıń 
Jańadáryadaǵı suwǵarıw qurılıslarınıń qaldıqların S.P.Tolstov qaraqalpaqlardıń 
ata-babalarınıń miynette qaharmanlıqlarınıń oǵada ullı guwası dep atadı. 

---

Qaraqalpaqlardıń Jańadáryada jasaǵan dáwirinde azmazda bolsa óz aldına 
ekonomikalıq hám siyasiy jaqtan hesh kimnen ǵárezsiz jasadı. 
Jańadáryada qaraqalpaqlar birinshi gezekte ózleriniń XVIII-ásirdiń baslarınan 
berli baylanıslı bolǵan arallılar menen qatnastı jaqsıladı. Qaraqalpaqlar Arallılar 
menen awqamlasıp qazaq xanlarınada, Xiywa xanlarınada qarsı gúres júrgizdi hám 
XIX-ásir baslarına deyin óz ǵárezsizliklerin saqlap keldi. 
XVIII-ásirdiń ekinshi yarımınan XIX-ásirdiń baslarına deyin qaraqalpaqlardıń 
jerleri Quwandárya hám Jańadárya basseynin óz ishine aldı. 
Qaraqalpaqlar XVIII-ásirdiń barlıq dawamında Xiywa xanlıǵında bolǵan 
siyasiy waqıyalarda belgili rol atqardı. Arallılar menen awqamlasa otırıp olar 
oraylıq Xiywa húkimetine bir neshe mártebe qarsı shıqtı. 1w14-jılı Arallılar Xiywa 
xanı Yadgar xanǵa qarsı kóterilis jasap oǵan baǵınbay, Aralǵa járdemge kelgen 
qaraqalpaqlardıń xanı Eshmuxammedge ant iship baǵınǵan. 1w28-jılı arallılar, 
qaraqalpaqlar Xiywa xanı Sherǵazı xanǵa (1w15-1w28) qarsı kóterilis jasap, 
Sherǵazıxan usı kóteriliste óltiriledi. 
Sonlıqtan Xiywa xanları hámme waqıt qaraqalpaqlardı baǵındırıw ushın 
birinshi gezekte onıń awqamlası arallılardı baǵındırıwdı kózde tutqan. Bir neshe 
ásirler dawamında arallılar táǵdiyirdiń awır sınaqların qaraqálpaq xalqı menen 
birge bólisken. Xiywa xanlarına qarsı qaraqalpaq xalqınıń qaysı bir háreketleri 
bolmasın oǵan arallılardıń qatnaspay qalǵan jeri joq. 
XVIII-ásirdiń birinshi yarımınıń aqırında Xiywa xanlıǵında siyasiy jaǵday 
birden ózgeredi. Ózbek hám túrkmen basshıları arasındaǵı úzliksiz urıslar eldi 
tereń búlginshilikke hám xan húkimetiniń daǵdarısına alıp keldi.
 
XVIII-ásirdiń 60-jıllarında Qońırat qáwiminen shıqqan Muxammed-Ámin 
inaq kózge kórinip, húkimetti óz qolına alıp, xanlıqta oraylastırıw siyasatın 
júrgizedi. 
Muxammed Ámin inaq Xiywa húkimetin bekkemlew menen birge, xanlıqtıń, 
qanday bir sebepler menen baǵınbay júrgen shegarasındaǵı xalıqlardı da Xiyaáǵa 
baǵındırıw ushın úlken háreket etti. Ol eń aldı menen Xorezmniń arqasında 
jaylasqan arallılar menen qaraqalpaqlardı baǵındırıwǵa ótedi. Ol kóp wáde berip 
ayrım xalıqqa kúshli qáwim baslıqların óz tárepine ótkeriwge urınadı. 
Muxammed Ámin inaq ólgennen keyin Muxammed Raxim xan (1806-1825) 
waqtında, yaǵnıy 1806-jıldan baslap Ámiwdárya boylarında jasawshı 
qaraqalpaqlardı baǵındırıw ushın kúshli shabıwıllardı baslaydı. Bunda ol topılıstı 
qaraqalpaqlarǵa da, arallılarǵa da teńnen alıp baradı. Ol waqıtları arallılardıń 

---

basında Tóremurat suwpı turıp, ol ózi ólgenge deyin Muxammed Raximge qarsı 
gúres júrgizedi. 1810-jıldıń ishinde Muxammed Raxim xan eki mártebe 
Ámiwdáryanıń shep tárepinde jasawshı qaraqalpaqlarǵa topılıs jasadı. Usı eki 
atlanısında Xiywa xanı Ámiwdárya boylarında jasaytuǵın barlıq qaraqalpaqlardı 
birotala baǵındırdı. Endi xannıń aldındaǵı wazıypa Jańadáryadaǵı qaraqalpaqlardı 
jawlap alıwdan ibarat boldı. 1810-jılı Ámiwdáryadaǵı qaraqalpaqlardı baǵındırıp 
bolǵannan keyin Muxammed Raxim xan 1811-jılı úlken kúsh penen Qońırattı 
jawlap aldı hám barlıq arallılardı baǵındırdı. Solay etip Xiywa xanı qaraqalpaqlar 
menen arallılardıń ǵárezsizligine tıyım saldı. Sonıń ushın qaraqalpaqlar XIX ásirde 
biykar etilgen mámleketshiligin tiklew ushın háreket etedi. Bul waqıyada olardıń 
ishinen eki úlken shaxs kózge túsedi, olar Aydos biy hám Ernazar biy. Xiywa xanı 
Muxammed Raximxan (1806-1825) qaraqalpaqlardıń talap etiwi boyınsha 1810-
jıllardan baslap, olarǵa ózlerin-ózleri basqarıw tártibin ornatıp, eldiń basshısı etip 
Aydos biydi qoyadı. Ol qaraqalpaqlardı 1825-jılǵa deyin, yaǵnıy Muxammed 
Raximxan qazalanǵanǵa deyin basqarıp, yarım xan sıpatında mámleketlik tártip 
ornatadı. Al keyin Allaqulı (1825-1842), Muxammed Aminxanda (1842-1855) 
qaraqalpaqlarǵa mámleketshilik huqıqın bermeydi. Sol sebepten qaraqalpaqlardıń 
narazılıǵı kúsheyedi hám 1855-1856-jılları Xiywa xanına qarsı kóterilis kelip 
shıǵadı. Kóteriliske qaraqalpaqlar menen birge Ámiwdáryanıń quyar jerinde 
turatuǵın ózbekler, qazaqlar qatnasadı. Kóterilistiń maqseti Xiywa xanlıǵınan 
bólinip, óz aldına mámleket qurıwdan ibarat boladı. Kóterilis dáslep 1855-jılı 
jeńisli bolıp, olar óz aldına xanlıq dúzip óz aldına Zarlıq tóreni xan etip kóteredi. 
Ol xanlıqtıń oraylıq qalası, házirgi Kegeyli qalasınıń batısında jaylasqan Jańa qala 
boladı. Bul xanlıq 1856-jıldıń mart aylarına deyin ómir súredi. Xiywa xanı Seyd 
Muxammed xanlıqtı tarqatıp, Zarlıq tóreni Xiywada óltiredi. Ne degen menen 
Seyd Muxammed xan qaraqalpaqlarda mámleketlik yaǵnıy ózlerin ózleri basqarıw 
sistemasın ornatıwǵa májbúr boladı. 1859-jıldan baslap olar ushın biylerden joqarı 
turatuǵın bir Aǵabiy, eki Beglerbegi, tórt Atalıq lawazımları belgilendi. Aǵabiy 
eń joqraǵı lawazım bolıp, barlıq qaraqalpaqlardı basqaratuǵın ámel sanaladı. Endi 
qaraqalpaqlardıń ámeldarları óz máselelerin ózleri sheshetuǵın boldı. Bunday 
xalıqtıń ózin-ózi basqarıw tártibi, yaǵnıy mámleketshiligi 18w3-jılǵa deyin, Xiywa 
xanlıǵın orıs patshalıǵı jawlap alǵanǵa deyin dawam etedi. Sonıń menen birge 
qaraqalpaqlardı basqarıw boyınsha engizilgen bul jańa tártip hám bul lawazımlarǵa 
tek qaraqalpaqlardı qoyıw, olarda mámleketshilikti, ózlerin-ózleri basqarıwshılıqtı 
saqlap qalıwǵa xan májbúr bolǵan. 
Qaraqalpaqlardı 1855-1856 hám 1858-1859 jıllardaǵı xalıq azatlıq gúresleri 
Qaraqalpaqstan xalıqlarınıń tariyxında úlken áhmiyetke iye. Bular, birinshiden 
qaraqalpaq, ózbek, qazaq, túrkmen xalıqlarınıń doslıǵınıń haqıyqıy tuwısqanlıǵınıń 

---

tamırları oǵada tereńde jatqanlıǵınıń, qıyınshılıq jaǵdayda hámme waqıt azatlıq 
ushın birge gúres júrgizetuǵınlıǵınıń guwası bolıp esaplanadı. Ekinshi jaǵınan olar 
Qaraqalpaqstan jerinde ǵárezsiz ádil kóp milletli mámleket ushın gúreske hámme 
waqıt awızbirshilik penen birge shıǵıp turǵanlarınıń guwası bolıp esaplanadı. 
Úshinshi jaǵınan olar qaraqalpaqlardıń hámme waqıt kóp milletli mámleket 
bolǵanlıǵın hám sonday mámleket ushın gúres júrgizgenligin bildiredi.
Qaraqalpaqlardıń XIX-ásirdegi jámiyetlik dúziminiń tiykarı XVIII-ásirge 
uqsap, feodallıq qatnasıqlardan ibarat boldı. Bul dáwirge kelip qaraqalpaqlardıń 
ishinen bir jaǵınan iri jer iyeleri, ekinshi jaǵınan tek miynet haqısınan kún 
kóretuǵın jarlılar bólinip shıqtı. 
Qaraqalpaqlardıń turǵan jerinde xanlıqta saqlanıp kelgen jer iyelewshiliktiń 
úsh túri boldı. Birinshi mámleketlik jerler, ekinshi múlklik, úshinshi waqım jerler. 
XIX ásirdiń ekinshi yarımında qaraqalpaqlarda bas hákimlik ámel-biy, 
júzbası, murap, qazı, rais bolǵan. Usı barlıq hákimlik ámelge Xiywa xanı tárepinen 
qoyılıp barǵan. 
Tiykarǵı hákimlik ámeldiń biri – biy burınları xalıqtıń óziniń saylaw jolı 
menen belgilenetuǵın edi. Xiywa xanlarınıń dáwirinde xan tárepinen 
belgilenetuǵın boldı. Biyler óziniń qáwimi yamasa ruwınan xan ushın salıq jıynaw 
menen adamlardıń arasında payda bolǵan jánjellerdi sheshiw menen shuǵıllanǵan. 
Muraplar ózek japlardaǵı suwdı bólistiriw menen shuǵıllanǵan. Sonıń menen 
birge qazıw jumısların basqarıp barǵan. Qazı, raislik jumıslarǵa musılman 
ruwxanıylarınıń wákilleri alınǵan. 
Qaraqalpaqlardı baǵındırǵannan keyin Xiywa xanı olardan salıq talap etip 
otırdı. Salıq Xiywa xanlıǵında úsh túrli boldı. Birinshi aqshalay salıq, bul jerden 
hám maldan alındı. Ekinshi zatlay salıq, ǵálle, mal h. t.b. menen tólenedi. Úshinshi 
jer salıǵı yaǵnıy jerdi isletip alıw. 
Qaraqalpaqlar ushın eń awır wazıypalardıń biri xannıń 2 mıń nókerin baǵıw 
hám Xiywa armiyasına ásker jıynap beriwden ibarat boldı. Onıń ústine xalıq hár 
jılı qazıw ushın 6 mıń beldar shıǵarıw kerek boldı. Olardıń hámmesiniń ǵárejetleri 
xalıqtıń esabınan boldı. Usı salıq hám wazıypalar menen birge basqada mayda 
tólemlerde kóp boldı. 
Ámiwdárya boylarında da qaraqalpaqlar xojalıǵında diyqanshılıq jetekshi 
roldi atqardı. Sonday-aq mal sharwashılıǵı, balıqshılıq, baǵshılıq, ańshılıq, 
ónermentshilik penen de shuǵıllanǵan.

---

XIX-ásirdiń ortasında Xiywa xanlıǵında sawda qatnasınıń rawajlanıwına 
baylanıslı qaraqalpaqlarda sawdaǵa belsene qatnasa basladı. Qońırat, Xojeli, 
Shımbay, Shoraxan sawda jaǵınan úlken áhmiyetke iye boldı. Qaraqalpaqstan 
arqalı Sırdárya boylarına, batısqa, Ústirtke volga boylarına kárwanlar júrip turdı. 
Bazarlarda háptesine eki mártebe sawda júrgizilip turıldı. Bazardıń xalıq ushın 
ekonomikalıq jaqtan tısqarı mádeniy jaqtanda áhmiyeti úlken boldı. Sawda islew 
menen birge adamlar kóp jańalıqlardı esitetuǵın edi.
XIX ásirde xanlıqta tiykarınan qaraqalpaqlar menen qazaqlar, ózbekler, 
túrkmenler jasap, olardıń óz-ara qatnası doslıq sıpatta boldı. Óytkeni olar birinshi 
gezekte óz-ara ekonomikalıq sawda jaǵınan tıǵız baylanıslı edi. 
Xiywa xanlıǵı xalıqlardıń arasında mádeniy baylanıs boldı. «Qoblan» 
«Alpamıs» «Ǵoruǵlı» «Yusip-Axmed» «Ǵárip ashıq» «Qızjipek» hám taǵı basqa 
dástanlar qaraqalpaqlardıń, ózbeklerdiń, qazaqlardıń hám túrkmenlerdiń aralarında 
teńdey taralǵan.