3-tema. Isbilermenlik hám kichi biznes boshqariwi, onin turleri reje

3. 2. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerliginiń ekonomikalıq, social hám huqıqıy tiykarları
Isbilermenlikti qáliplestiriw ushın ekonomikalıq, social, huqıqıy hám basqa arnawlı bir sharayatlar jaratılıwı kerek. Ekonomikalıq sharayatlarǵa tómendegiler kiredi: tavarǵa bolǵan usınıs hám talap ; qarıydar satıp alıwı ushın tavar túrleriniń bar ekenligi; qarıydar satıp alıwı ushın kerek bolǵan pul kóleminiń bar ekenligi; jumısshılardıń is haqına, yaǵnıy satıp alıw múmkinshiligine tásir kórsetiwshi jumısshı jaylarınıń, jumısshı kúshleriniń artıqmashlıǵı yamasa jetispewshiligi.
Pul resurslariniń bar ekenligi hám olardan paydalanıw múmkinshilikleri, kiritilgen kapitaldan olinayotgan dáramat muǵdarı hám óz isbilermenlik operatsiyaların finanslıq támiynlew ushın olinmoqchi bolǵan kredit muǵdarı ekonomikalıq jaǵdayǵa tásir etedi.
Isbilermenlik iskerliginiń qáliplesiwinde isbilermen xızmetkerlerdi tayarlaw, qayta tayarlaw, mamanlıǵın asırıw máselelerin sheshiw zárúrli áhmiyetke iye. Onıń ushın isbilermenlik iskerligin aparıwdıń zamanagóy usılların úyreniwdi shólkemlestiriw, xızmetkerlerdi oqıtıw hám qayta oqıtıw, olardı rawajlanǵan mámleketlerge bilimlerdi jetilistiriw ushın jiberiw, isbilermenlerdi oqıtıw ushın oqıtıwshılardı tayarlaw hám qayta tayarlaw jumısların shólkemlestiriw, isbilermen sektorı ushın xızmetkerlerdi tańlaw boyınsha máslahát orayların ashıw kerek.
Hár bir isbilermenlik iskerligi tiyisli huqıqıy ortalıqta keshedi. Sol sebepli kerekli huqıqıy sharayat jaratıw úlken áhmiyetke iye. Bul zat birinshi náwbette isbilermenlik iskerligin tártipke keltiretuǵın húkimler hám isbilermenlikti rawajlandırıw ushın qolay sharayat jaratıp beretuǵın nızamlardıń bar ekenligi, yaǵnıy kárxanalardı dizimnen ótiw procesiniń qısqa hám ápiwayı bolıwı ; isbilermenlikti mámleket byurokratizmidan qorǵaw ; salıq nızamshılıǵın jetilistiriw; Ózbekstan hám sırt el isbilermenleriniń sheriklik iskerligin rawajlandırıwdan ibarat esaplanadi.


3. 3. Kishi biznes hám isbilermenlik ortalıǵı hám oǵan tásir etiwshi faktorlar
Hár qanday isbilermenlik málim bir aymaqta : mámleket, wálayat, qala yamasa awıl kóleminde alıp barıladı. Isbilermenlik iskerligin nátiyjeli aparıw ushın málim bir jumısshı ortalıǵı bolıwı kerek.
Ulıwma halda isbilermenlik ortalıǵı tiykarınan tómendegi tórtew faktor: huqıqıy, siyasiy, social hám ekonomikalıq faktorlardıń óz-ara baǵlıqlıǵı nátiyjesinde ámelge asıriladı. Olar unamlı yamasa xoshametlew kórinisinde de qáliplesiwi múmkin. Bul halda mámleket yamasa regiondaǵı ámeldegi shárt-shárayatlar isbilermenlik iskerligin aparıw ushın uyqas boladı. Shunki, bunday ortalıq isbilermenge ámelge asırıp atırǵan jumıslarınıń nátiyjeleri qanday bolıwın aldınan kóre biliwine keń múmkinshilik tuwdıradı. Isbilermendiń óz jumısı nátiyjelerin aldınan kóre biliwi táwekellik túsinigine teris halda ańlatpa etiledi. Eger isbilermen málim bir ortalıqta táwekelshilik tiykarında iskerlik kórsetip atırǵan bolsa, ol halda ol ózgeriwshenlik, turaqlısızlik, táwekelshilik menen xarakterlenedi.
Huqıqıy bazanıń tolıq yamasa bir normada yuritilmasligi isbilermenlik aktivligi dárejesine úlken unamsız tásir kórsetiwi múmkin. Huqıqıy omilning xarakteristikaına «huquqiy mádeniyat» túsinigi de kiredi. Bunıń astında millettiń nızamlarǵa tolıq ámel qılıwı, yaǵnıy insanlardıń sanasında nızamlar talabın orınlaw kerek degen túsiniktiń bolıwı túsiniledi. Eger, kerek bolǵan barlıq nızamlar qabıl etilse-yu, lekin olar ámelde islemese yamasa nátiyjeni ámelde qollanıw etińmasa, bunday jámiyeti nızamlarǵa bo'ysunuvchan dep bolmaydı hám bunı isbilermen óz iskerligin júrgiziwde itibarǵa alıwı shárt esaplanadı.
Hár bir mámlekette isbilermenliktiń rawajlanıwına odaǵı siyasiy sistemanıń turaqlılıǵın úlken tásir kórsetedi. Eger siyasiy sistema turaqlı bolmasa, isbilermenler úlken investitsiyalardı tartmastán joqarı dárejedegi payda alıw maqsetinde kishi múddetke mólsherlengen hár qıylı daǵı operatsiyalardı ámelge asırıwǵa háreket qılıwadı. Siyasiy jaǵdaydıń turaqlılıǵın isbilermenge óz iskerligin strategiyalıq tárepten proektlestiriw, yaǵnıy uzaq múddetke mólsherlengen islerdi ámelge asırıw imkaniyatın beredi.
Social faktor basqalarǵa salıstırǵanda óziniń quramı tárepinen ádewir quramalı esaplanadı. Sol sebepli de onıń quramı kóplegen elementlerden quram tabadı. Eger isbilermen olardı itibarǵa almasa, kelesinde unamsız nátiyjelerge alıp keliwi múmkin. Tómendegiler bul omilning tiykarǵı elementleri esaplanadı :
• jamiyatda ideologiyanıń jaǵdayı ;
• milliy úrp-ádetler;
• millatning materiallıq hám xojalıq ádetleri;
• atrofdagi adamlardıń isbilermen hám isbilermenlik iskerligine bolǵan munasábeti;
• davlatning isbilermen hám isbilermenlik iskerligine bolǵan munasábeti.
Respublikada kishi biznes hám jeke isbilermenlikti qollap-quwatlaw boyınsha birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov ǵayratı menen kerekli nızamlar, qararlar, húkimler hám sol sıyaqlı huqıqıy -normativ hújjetler qabıl etilgen bolıp, olar turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw kilinmoqda. Usınıń menen birge isbilermenlik iskerligin xoshametlew maqsetinde eki fond: isbilermenlikti rawajlandırıw, kishi biznesti rawajlandırıwǵa kómeklesiw fondlari islengen.
Isbilermenlik ortalıǵın qáliplestiriw basqarılatuǵın process bolıp tabıladı. Lekin basqarıw usılları basqarıw yamasa direktiv kórinisinde bolıwı múmkin emes. Olardıń tiykarǵı isbilermenlik iskerligi sub'ektlerine tásir etetuǵın sharalardan emes, bálki sonday sub'ektlerdiń quram tabıwı jolında qolay shárt-shárayatlardı jaratıwdan ibarat bolıwı kerek.
Isbilermenlik ortalıǵın quram taptırıw kóp tárepli process bolıp, ol óz ishine tómendegi quramlardı óz ishine aladı :
- social, ekonomikalıq jáne social-ekonomikalıq filosofiyanıń hám de olar menen baylanıslı bolǵan jámiyet aǵzaları psixologiyasining ózgeriwi;
- isbilermenlikti xoshametlentiretuǵın milliy programma qabıl etiliwi.
Isbilermenlik ortalıǵı mámlekettiń rawajlanıwı tiykarın quraydı hám isbilermen adamlardıń iskerlik mazmunın belgilep beredi. Túrli mámleketlerde isbilermenlik ortalıǵı túrlishe bolıp tabıladı. Rawajlanǵan mámleketlerde bunday ortalıq óziniń qolaylıǵı hám de ekonomikalıq processlerdiń joqarı dárejede ónimli tashkil etiliwi menen ajralıp turadı.
Biznesti nátiyjeli júrgiziw oǵan sırtqı ortalıqtan aralasıwdı unamaydı. Biznesti júrgiziwde sırtdan azǵantay aralasıw bolsa, onıń dárz ketiwine alıp kelmese de isbilermenlik quramlarınıń iskerlik kórsetiwine unamsız tásir kórsetedi. Sol sebepli de mámleket ekonomika ushın kerekli bolǵan barlıq shárt-shárayatlardı jaratılıwması hám isbilermenler ushın kóbirek erkinlik beriwi kerek. Soǵan tiykarlanǵan halda jumıs alıp baratırǵan Ózbekstan jáhán ekonomikasında óziniń múnásip ornın tabıp atır.
Isbilermenlik ortalıǵına tásir etiwshi faktorlardı tómendegi gruppalarǵa bolıw múmkin:
- anıq bir ónimge qarıydarlardıń tólew qábileti. Bunda bazar daǵı ámeldegi hakiqiy talap menen kutilayotgan talap parıq etedi.
Eger, ónim (tavar ) óziniń qásiyetleri menen aldınǵılarınan ajralıp tursa, oǵan bolǵan talap marketing usılları menen anıqlanadı :
- táwekelshilik hám bazar daǵı xaterlerdi óz moynına alıp, múlk juwapkerligi tiykarında jumıs júrgize alatuǵın isbilermenler. Olar óz múlki, bilim hám qarjın nátiyjeli isleta alıwshı joqarı maman hám málim bazar jaǵdaylarına iykemlese alıw qábiletine ıyelewleri kerek;
- qarar qabıllaw sisteması. Bul sistema quramına áwele, biznestiń isenimliligi hám nátiyjeli bolıwın bahalaw imkaniyatın beretuǵın kriteryalar, usıllar kompleksi kiredi. Isbilermen bul sistema arqalı óz jumısı nátiyjesin tekseriw múmkinshiligine iye bulishi kerek.
Sol faktorlardıń sistemalı hám óz-ara háreket nizamlıqları isbilermenlikti aktivlestiredi hám ol xojalıq mexanizmi arqalı ámelge asıriladı. Nátiyjede, ayırım aymaq hám tarmaqlarda jańa kárxanalar, islep shıǵarıw, xizmet kórsetiw hám basqa isbilermenlik ob'ektleri payda boladı. Bunday xızmetler isbilermendiń bilimi, qarjılar, bazar talabı, mámleket hám basqa shólkemlerdiń óz-ara mápli háreketi sebepli aktivlasha baradı hám bazarǵa iykemlesedi.
Isbilermenlik ortalıǵın analiz qılıw processinde isbilermen hár bir millettiń dástúrleri, úrp-ádetleri, qanday azıq-túliklerdi tutınıw etiwi hám qanday buyımlardı kiyiwin inabatqa alıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Bunnan tısqarı xalıqtıń tólew qábiletin biliw de úlken áhmiyetke iye boladı. Bul faktor tutınıw tovarları islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwde úlken rol oynaydı. Isbilermen sol omilni hár tárepleme analiz qılıwda óz mámleketindegi bazar jaǵdayın hám de bul ónimdi keleshekte kirip qılıw múmkin bolǵan qońsılas mámleketler bazarın da kórip shıǵıwı kerek.
Isbilermendiń óz jumısın uyımlastırıwı daǵı tiykarǵı wazıypa, áwele, óz ideyaların málim bir ortalıqqa nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw ushın kerekli bolǵan baslanǵısh kapitaldı qurıwdan ibarat esaplanadi.
Óz jumısın tuwrı shólkemlestiriw isbilermenliktiń tiykarǵı faktorlarınan esaplanadı. Sol sebepli de isbilermen bul fenomenni júzege keliw kiluvchi barlıq bólimlerdi hár tárepleme itibarǵa alıwı kerek. Isbilermen iskerliginiń bul táreplerin úyreniwde onıń iskerligi izbe-izligin baqlaw bólek áhmiyetke iye boladı. Bunda isbilermendiń tiykarǵı háreketleri izbe-izligi tómendegishe bolıwı múmkin:
birinshiden, biznes ideyasın islep shıǵıw ;
ekinshiden, isbilermenlik ortalıǵın tereń úyrenip shıǵıw ;
úshinshiden, isbilermendiń ekonomikalıq mápi menen biznes ideyasınıń óz-ara tuwrı keliwi, isbilermenlik ideyası menen isbilermenlik ortalıǵınıń óz-ara muwapıqlıǵı ;
tórtinshiden, ideyanı ámelge asırıw ushın kerekli bolǵan kapital kólemin belgilep alıw ;
besinshiden, biznes ideyanı ámelge asırıw ushın kerek bolǵan kárxana yamasa shólkemdi quram taptırıw.
Birinshi jónelis - islep shıǵarıw processleri hám isbilermenlik quramların basqarıw. Isbilermenlik iskerliginiń bul baǵdarı menejment principleriniń túri retinde ǵárezsiz rawajlanadı. Isbilermen menejmenttiń tiykarǵı principlerıni jaqsı ózlestirgen bolıwı hám zamanagóy menejer bo'lmog'i kerek.
Islep shıǵarıwdı basqarıw hesh qashan isbilermendiń basqa baǵdarlarınan ajıratılǵan halda alıp barılıwı múmkin emes: ol islep shıǵarıwdı tek qarıydarlar ushın quraydı. Sol sebepli de isbilermen iskerliginiń ekinshi baǵdarı bazardı hár tárepleme úyreniw bolıp tabıladı. Bazarda bolıp atırǵan processlerdi analiz etpesten turıp isbilermenlik iskerligin nátiyjeli aparıw múmkin emes.
Serikler bilan bolatuǵın aloqalarni yaxshi yo'lga qoyıw isbilermenlik faoliyatining uchinchi yo'nalishi bolıp tabıladı. Bunda isbilermenlikti jáne de rawajlandırıw jolında seriklik munasábetlerin jańa basqıshqa kóteriw hám eski munasábetlerden waz keshiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Joqarıda atap ótilgen ilimiy tiykarlar, principler Ózbekstanda isbilermenlik, onıń kishi biznesti rawajlandırıw menen baylanıslı bolǵan processlerdi sistemalı analiz qılıw, boljaw hám de qarar qabıllawǵa tiykar boladı.