3. Тайёр маҳсулот (ишлар, хизматлар) ва уни ҳисобга олиш вазифалари

Омбордаги маҳсулот деганда, ишлаб чиқаришнинг барча ишлов операцияларидан ўтиб, техника назорати бўлимии томонидан омборга бенуқсон деб қабул қилинган ва асосан сотишга мўлжалланган товар маҳсулоти тушунилади.
Жўнатилган маҳсулот деб, ҳаридорларга ёки истьемолчиларга жўнатилган, лекин унинг ҳаридорлар томонидан ҳали нули тўланмаган йўлдаги маҳсулотга айтилади.
Маъсул сақлашга қабул қилинган мол (товар)лар деб, ҳаридорларга жўнатилаган товар маҳсулот ҳар ҳил сабабларга кўра (сифатига кўра ҳаридорнинг талабини қондирмайдиган, ҳаридорларга адашиб бориб қолган, яьни бир корхонанинг ўрнига иккинчи корхона шартномадан ташқари бориб қолган товарлар ва шу кабилар) сотиб олиш учун қабул қилинмай қолган бўлиши мумкин. Бундай маҳсулотни тегишли корхоналар ўз жавобгарлигига қабул қилиб олиб, дарҳол бу молларни юборувчи корхонага хабар қиладилар. Шунинг учун бундай моллар маъсул сақлашга қабул қилинган моллар деб юритилади. Бунда қўшимча равишда кўргазмада қўйилган тайёр маҳсулотни ҳам киритиш мумкин. Чунки кўргазмада қўйилган тайёр маҳсулот ҳам корхонада ишлаб чиқарилган ва сотилиши керак бўлган маҳсулотдир.
13.2. Тайёр маҳсулот баҳолаш ва унинг
номенклатураси
Маҳсулот (иш, хизмат) одатда маьлум бир қийматда баҳоланади ва сотилади.
Баҳо – қийматнинг пулдаги ифодасидир. Унинг асосини у ёки бу маҳсулотни тайёрлаш билан бғглик ижтимоий зарурурий меҳнат ташқил қилади.
Тайёр маҳсулот (иш, хизмат)нинг сотиш қийматини белгилашда “Товар-моддий захиралар” номли 4-сон БҲМАдан фойдаланилади. 4-сон БҲМАнинг 7-бандига биноан тайёр маҳсулотлар энг кам баҳода баҳоланиши керак: таннархда ёки соф сотилиш қийматида.
Ҳисобот даври охирида маҳсулотнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархини аниқлаш мумкин. Лекин маҳсулотларнинг ишлаб чиқарилиши ҳар куни содир бўлади, шу сабабдан жорий ҳисобда маҳсулотни шартли баҳолаш керак. Тайёр маҳсулотларнинг оператив ҳисоби ишлаб чиқариш режа таннархида ёки шартнома баҳосидан ёхуд чакана баҳода юритилади.
Ушбу стандартда маҳсулот (иш, хизматлар)нинг сотилиши (21 – 22) бандлар тартиби қўйидагича баён қилинган:
Материаллар ва маҳсулот (тш, хизмат)ларни ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган бошқа хом-ашё, агар улардан тайёрланган маҳсулот бозор (кундалик) нархида сотилса, қийматидан паст нархда арзонлаштирилмайди. Бироқ агар омборда мавжуд бўлган нахдаги материалдан тайёрланган тайёр маҳсулотнинг таннархи сотиш соф қийматидан ошиб кетса, материаллар сотиш соф қийматича арзонлаштирилади. Бундай вазиятларда материаллар қийматини ўлчашнинг мавжуд шаклларидан энг яхшиси бўлиши мумкин.
Сотишнинг соф қиймати – ишлаб чиқариш тугаллаш ва маҳсулотни сотиш билан боғлик бўлган бутлаш ҳаражатлари чиқариб ташланган холда ТМЗни сотишнинг ҳисоб-китоб нархидир.
Демак, мазкур БҲМАдаги баҳолашга мувофиқ, агар корхона ишлаб чиқарилган маҳсулотининг таннархи маҳсулотни сотиш режасидан ёки бозордаги жорий нархлардан ошиб кетса, корхона ўзининг маҳсулотини соф қийматигача арзонлаштириши мумкин. Лекин қўйидаги ҳолларда тайёр маҳсулот сотишнинг соф қийматидан арзон баҳоланиши мумкин:

1. 
   Захираларни сотиш нархи арзонлашганда;
   
2. 
   Захираларга зарар етганда;
   
3. 
   Захиралар тўла ва қисман эскирганда.
   

Корхоналарда маҳсулотнинг режа ва ҳақиқий таннархини ҳисоби даври якунида тартибга солиб керак. Ҳақиқий таннарх ҳисобот давр охирида аниқланади. Режа таннарх эса олдиндан белгиланади. Ҳисобот даври охирида ҳақиқий таннарз режа таннархдан кам ёки кўп бўлиши мумкин.
Тайёр маҳсулотлар қайси ҳисобваракларда ҳисобга олинган бўлса, оғишишлар ҳам шу ҳисобварақларда тежалган бўлса – қизил сторно усулида, ортиқча ҳаражат бўлса – оддий сиёхда акс эттирилади.