3-mavzu. O‘rta asrlardagi pedagogik fikrlar (VII-XIV asrlar). Reja

Tasavvufda ilm-u amal va pedagogik faoliyat mohiyati. 
Islom dini ilmga talabni ibodat darajasiga ko‘taradi. Islom ta’limotiga ko‘ra 
ilm olishda erkak ham, ayol ham teng huquqlidir. Chunonchi, Muhammad 

---

sallollohu alayhissalomning Hadisi Shariflarida ilm inson kamolotining negizi, 
ezgulik va poklik insonlarni turli ofatlardan saqlovchi vosita sifatida izohlanadi.
Ilm—ulug‘ hikmat, ilm—iymon, e’tiqod. Demak, din asosini, «Qur’on»i 
Karimning mazmuni va mohiyatini bilish, anglash uchun ham ilmli bo‘lish, uni 
mukammal egallash kerak. «Bir soat ilm o‘rganish kechasi bilan ibodat kilib 
chiqqandan afzaldir»
4
5
. 
Muhammad alayhissalom kishilarni: «Ilmu hunarni Xitoydan bo‘lsa ham 
borib o‘rganinglar»
1
deb davat qiladilar. Keng qalbli har bir ilm ahli insonlar 
hurmatiga sazovor va u qilgan savobli ishlardan barcha kattayu kichik bahramand 
bo‘ladi. Shu bois Muhammad alayhissalom quyidagilarni ko‘p marta ta’kidlagan 
edilar: «Ilm o‘rganish har bir mo‘min uchun farzdir. Ilm tolibi uchun hamma narsa, 
hatto dengizdagi baliqlar ham gunohini so‘rab istig‘for aytadi» . Rasululloh tolibi 
ilmlarga murojaat etib: «Olim bo‘l (ilm beruvchi bo‘l) yoki o‘rganuvchi bo‘l, yoki 
tinglovchi bo‘l, yoki ilmga va ilm ahliga muhabbatli bo‘l. Beshinchisi bo‘lma, 
halok bo‘lasan» deganlar.
Inson o‘z irodali ega bo‘lishni va g‘azab kelganda uni boshqara bilishni 
qahramonlik belgisi, «G‘azab» kelganda uni bosa oladigan kishi eng kuchli 
odamdir» jamiyatda axloqiy taraqqiyotni ko‘zlagan har bir kishi o‘z irodasini 
o‘ziga bo‘ysundirmog‘i lozim yekanligi ko‘rsatilgan. Umuman, islom ta’limoti 
musulmon olami tarixi, ma’naviyati va ilm-madaniyati, axloqiy rivojida juda katta 
o‘rin tutgan ta’limot.
Muhammad s.a.v hadislarida «Kishi o‘z bolasiga odobdan ko‘ra afzalroq 
narsa ato etolmaydi» halol mehnat haqida hadislarida dehqonchilikni ulug‘lanadi 
«Dehqonchilik bilan shug‘ullaninglar. Dehqonchilik muborak kasbdir » deydilar va 
musulmon ahlini ekin ekishga, mevali daraxtlar o‘tqazishga davat etiladi va «Qaysi 
bir musulmon ekin eksa yoki biror daraxt o‘tqazsa, so‘ng uning mevasidan qush 
yoki hayvon yesa, uning ekkanidan eyilgan narsaning har biridan unga sadaqa 
savobi 
yoziladi» 
degan 
hadis 
islom 
ta’limotining 
naqadar 
insonparvarligidandalolatdir.
«Ishni puxta va yaxshilab qilgan kishini Alloh yaxshi ko‘radi» deb, insonni 
sidqidildan mehnat qilishga chorlaydilar. «Kimki halol rizq istab mehnat qilib, 
charchab uxlasa, shu kechani mag‘rifat qilingan holda o‘tkazibdi» deyiladi. Zero, 
dehqonchilikning ulug‘ nemati, insonlar rizq-ro‘zi bo‘lgan nonni e’zozlashga davat 
qilib: «Kimki dasturxondan tushgan ushoqlarni terib yesa, mag‘firat qilinadi» deb 
ezgulikka chaqiriladi .
«Qur’on»i Karimda ilmga katta e’tibor berilgan va «ilm» so‘zi 765 o‘rinda 
tilga olib o‘tiladi. Ilm o‘rganish har bir inson uchun farzdir. Ilm o‘rganishdan 
murod mansab emas, avval o‘qigan ilmiga o‘zi amal qilib, so‘ng xalq va Vatan 
oldidagi burchni ado etishdir.