3-Mavzu: Numizmatika fani, shakllanishi va taraqqiyoti. G‟arb va Sharq mamlakatlari numizmatikasi. Reja

Turk hoqonligi tangalari. 

         G„arbiy  Turk  xoqonligi  tangalari

.  Markaziy  Osiyo  xalqlari 

davlatchiligi tarixida g‗arbiy Turk xoqonligi alohida o‗rin tutadi. Tarixshunoslikda 

―

g‗arbiy  turk  xoqonligi

‖  atamasi  ostida  Buyuk  turk  xoqonligining  g‗arbiy  qismi: 

Oltoy  tog‗larining  g‗arbidan  to  shimoliy  qora  dengizgacha,  Volga–Ural 

bo‗ylaridan  to  shimoliy  Hindistongacha  bo‗lgan  hududlarni  o‗z  ichiga  olgan 

saltanat  bo‗lib,  xronologik  jihatdan  ikkita  turkiy  sulola  Ashina  (568-704)  va 

Turkash xoqonligi (699-766) davri bilan belgilanadi.

 

    Ilk  o‗rta  asrlarga  tegishli  yozma  manbalarda  g‗arbiy  Turk  xoqonligi  bosh 

hukmdorlarining  unvoni  ko‗pincha  ―

yabg‗u  xoqon

‖  yoki  ―

jabg‗u  xoqon

‖  tarzida 

qayd  etiladi.  G‗arbiy  Turk  xoqonligi  boshqaruvida  ―

yabg‗u  xoqon

‖lar  turgani 

numizmatik materiallarda aks etgan.  

   Toshkent  vohasidan  topilgan  yaxshi  saqlangan  mis  tangalardagi  so‗g‗diy 

yozuvlarda 

trbw y‘y‘n 

– ―

Tardu hoqon‖, cpyw y‘y‘n pny – ―jabg‗u xoqon tangasi‖ 

va twn cpuw y‘y‘n pny – ―Tun jabg‗u xoqon tangasi‖

 shaklida o‗qib chiqilishi ilk 

bor g‗arbiy Turk xoqonligi hukmdorlari o‗z nomidan tanga zarb qildirganlar, degan 

fikrga asos beradi.  

        Toshkent  vohasidan  topilgan  ―jabg‗u  xoqon‖  unvonli  tangalarning 

aversida  o‗ng  tomonga  yo‗nalgan  otliq  tasviri,  reversida  esa  o‗ziga  xos  tamg‗a 

bo‗lib, uning atrofida so‗g‗diy yozuvda 

cpyw y‘y‘n pny

  –  ―jabg‗u  xoqon  tangasi‖ 

deb  yozilgan.  Ushbu  tangada  ―jabg‗u  xoqon‖  uchrashi  uning  g‗arbiy  Turk 

xoqonligi  bilan  aloqadorligini  ko‗rsatadi.  Mazkur  tangalar  Toshkent  vohasidan 

topilishi  ularning  Choch  hududida  zarb  qilingani  ehtimolini  kuchaytiradi.  Biroq, 

tangalarning  aynan  qaysi  hukmdorga  mansubligi  masalasini  еchish  birmuncha 

mushkul. Chunki manbalardan ayon bo‗lishicha, xoqonlaridan bir nechtasi 

yabg‗u 

xoqon

  unvoni  bilan  hukm  yuritgan.  Ma‘lumki,  manbalarda  Istemidan  boshlab  to 

Ishbara  (640-641)  xoqongacha  hukmronlik  qilgan  hukmdorlar  ―yabg‗u  xoqon‖ 

tarzida  tilga  olinadi.  Bu  esa  ushbu  tangalarning  Istami  davridan  boshlab 

chiqarilganmi  yoki  uning  avlodlaridan  biri  davridami  masalasini  ko‗ndalang 

qo‗yadi. Shunga qaramay

, jabg‗u xoqon

 unvonining tangalarda uchrashi, ularning 

---

aynan  g‗arbiy  Turk  xoqonligiga    taa‘lluqli  ekanligidan  darak  beradi.  Shu  bilan 

birgalikda, ushbu xoqonlik hukmdorlarining rasmiy unvoni ―yabg‗u/jabg‗u xoqon‖ 

bo‗lgani  o‗z  isbotini  topdi.  Xususan,  Toshkent  vohasidan  topilgan  numizmatik 

materiallar orasida

 twn cpyw y‘y‘n pny-

 ―tun jabg‗u hoqonning tangasi‖ so‗zlari va 

―jabg‗u xoqon…‖ unvonli tangalar bilan bir xil tamg‗a aks etgan tangalar uchraydi. 

Jumladan, ushbu turdagi tangalarning uchta asosiy tipi: 

1) Chordana qurib o‗tigan hukmdor 

2) Qo‗shaloq portretli (xoqon va xotun) 

3)  Ustida  yarim  oy  va  yulduz  (yoki  Quyosh)  ramzi  aks  etgan  ot  tasvirli 

tangalar zarb qilingan.  

G‗arbiy Turk xoqonlariga xos tangalar qatoriga Farg‗ona vodiysi (Quva)dan 

topilgan tangalarni ham qo‗shish mumkin. Ahamiyatlisi shuki, Toshkent vohasidan 

topilgan tangalardan farqli o‗laroq, Quva tangalarida Turk-run yozuvida –―

xoqon

‖ 

(avers) va sug‗d yozuvida 

y‘y‘n pny

 -―xoqon puli‖ (revers) so‗zlari bitilganidir.  

Xullas,  mazkur  tarixiy  dalillar  asosida  G‗arbiy  Turk  xoqonligining  ilk 

tangalari  Choch  vohasida  zarb  qilingan,  deb  aytish  mumkin.  Avvalo,  mazkur 

tangalarning  aksariyati  Turk  xoqonligi  davrida  vohaning  eng  yirik  Qanqa  va 

Xonobod xarobalaridan topilgani ularning Choch vohasida zarb qilinganidan darak 

beradi. Fikrimizcha, xoqonlar Chochni o‗z  tasarrufiga  olgach, bu еrda  tanga-  pul 

zarbi an‘anasi bilan tanishadilar va o‗z tangalarini chiqara boshlaydilar.

2

 

Ilk  o‗rta  asrlarda  Choch,  Farg‗ona,  Usturshona,  So‗g‗d,  Buxoro,  Xorazm 

G‗arbiy  Turk  hoqonligi  tarkibida  bo‗lsa-da,  ularning  yabg‗ulari  mustaqil  siyosat 

yuritar  edilar.  Ularning  har  birining  o‗z  davlat  boshqaruv  sulolalari,  boshqaruv 

markazi (poytaxti), qonuni, harbiy kuchlari, aniq chegaralari va pul birligi mavjud 

edi.  Turk  hoqonlari  bu  viloyatlarning  ichki  ishlariga  aralashmaganlar.  Ushbu 

viloyatlar hoqonlik markaziga asosan soliq yig‗ishga e‘tibor berganlar. 

  Sharqiy  Turk  hoqonligiga  oid  tangalar  Qanqa,  Banokat  kabi  Toshkent 

hududlardan  topilgan  bo‗lib,  bu  o‗lkalarning  savdo  -  hunarmandchilik  markazi 

bo‗lganligidan  dalolat  beradi.  Turk-So‗g‗d  tangalari  nomi  ostida  bronza  tangalar 

zarb  etilgan  bo‗lib,  ushbu  seriyada  tanganing  aversida  erkak  va  ayol  juft  holda 

tasvirlangan.  Bu  haqda  rus  arxeologi  M.E.Masson  bildirgan  fikr  еtakchi  bo‗lib 

qolmoqda.  Ularda  turkiy  runiy  yozuvlari  bilan  so‗zlar  bitilgan.  Bu  so‗zlarni 

o‗qishga urinish  bor,  ammo  hozirgacha  to‗liq  o‗qib  chiqilmagan

1

.  (―K  voprosu o 

vzaimootnosheniyax Vizantii

 

i Sredney Azii po dannыm numizmatiki‖ maqolasi // 

Trudы SAGU, Novaya seriya, XXII. V.kn. 4. -T., 1951) 

                                                           

2

  Бoбoѐров Ғ.  Ғaрбий Tурк xoқoнлиги илк тангалари. // Moзидан садо. 1, (33) 2007. -  Б. 

24-25. 

1

 Ўлмас обидалар / Ўзбекистон халқларининг қадимги ѐзма ѐдгорликлари бўйича 

тадқиқотлар / М.Исҳоқов., Н.Раҳмонов., Қ.Содиқов., Б.Тўхтиев. – Т: Фан, 1989. - Б. 98-

100. 

---

Qadimgi  Choch  tangalarini  o‗rganishda  V.A.Livshisning  xizmati  katta.  U 

So‗g‗d rivoyatidagi 

XWB 

 unvonini hamda