3-мавзу: фалсафий тафаккур тарақҚиёти босқичлари: Ғарб фалсафаси режа

Людвиг Фейербах
Людвиг Фейербах (1804-1872) моддиюнчилик нуқтаи назаридан Хегел фалсафасини жиддий ва ҳар томонлама танқид остига олган биринчи файласуфдир. Фалсафа мавзусини ифодалаб, Фейербах шундай қарорга келадики, унинг диққат марказида инсон турмоғи лозим. «Янги фалсафа, -деб ёзади немис мутафаккири, – табиатни ҳам инсон пойдевори сифатида қўшган ҳолда, инсонни фалсафанинг ягона, умумий ва олий мавзусига айлантиради»¹. Шундан кўринадики, Фейербах моддиюнчилиги антропологик хусусият касб этади. Инсонни вужудга келтирадиган ягона сабаб ёки асос табиатдир. Шунинг учун, фалсафанинг вазифасига қайта тўхтаб, Фейербах ёзадики, уни таълимотини «икки оғиз сўзда ифодалаш мумкин: табиат ва инсон».
Табиат (ёки олам) Фейербах учун абстракт тушуниладиган субстанция эмас, балки ўзининг бутун хилма-хил ва беҳисоб кўринишларида берилган ҳиссий ҳодисадир: «табиат тушунчаси остида мен шуни тушунаманки, - деб ёзади файласуф, - у инсонни ўзидан бошқа инсоний бўлмаган барча ҳиссий кучлар, нарсалар ва мавжудотлардан фарқ қиладиган мажмуадир… Табиат инсон учун бевосита унинг ҳаётининг асоси ва мавзуси сифатида ҳиссий жиҳатдан намоён бўладиган барча нарсадир»². Худди шунингдек, чексизлик, куч-қудрат, бирлик, зарурият, абадийлик каби табиатнинг хусусиятлари, яъни «барча ҳиссий хусусиятларни чиқариб ташлангандан кейинги қолган моҳият», «табиатнинг мавҳум моҳиятидан» ёки фикрдаги табиатдан бошқа нарса эмас.
Табиат абадий бўлиб, ҳеч ким томонидан яратилган эмас. У ўз-ўзининг сабаби бўлиб, «фикрда ёки ниятда ва ирода ҳукмларида эмас, балки астрономик ёки самовий, механик, кимёвий, физик, физиологик ёки органик куч ёки сабабларда»³ ўзининг асосига эга. Бирор бир вақтда табиат (олам) бўлмаган эди деган тасаввурни файласуф «беъмани ва асоссиз уйдирма» деб атайди. Табиат доимий равишда ривожланиш жараёнидадир. Ҳозирги Ер қураси ўзининг аввалги ҳолатидан фарқ қилади. Ҳаёт мураккаб кимёвий ўзаро таъсирлар (реакциялар) маҳсули сифатида пайдо бўлган. Илгари мавжуд бўлган кўплаб ҳайвонлар ва ўсимликлар ҳозир вақтда қирилиб кетган. Инсон ва унинг онги ҳам табиат ривожининг маҳсулидир. Идеализмни танқид қилиб, Фейербах борлиқ билан онгнинг бир-бирига нисбати ҳақидаги масаланинг моддиюнча ечимини ифодалаб беради: «борлиқ - субъект (эга), онг - предикат (кесим)»⁴. «Фикрий борлиқ ҳақиқий онгдан ташқаридаги сиймоси модда бўлиб, воқейликнинг умумий асосидир»⁵.
Фейербах нуқтаи назарича, идеализм ва дин умумий илдизларга эга. «Агар сиз идеализмни инкор этсангиз, у вақтда Худони ҳам инкор этасиз! – деб ёзади у. Фақат Худогина идеализмнинг асосчисидир»⁶. Фейербах ёшлик йилларидаёқ ўз исмини яширган ҳолда «Ўлим ва абадий яшаш ҳақида фикрлар» деган асарини нашр қилдириб, унда жоннинг ўлмаслиги ҳақидаги эътиқодни танқид остига олган эди. Бунинг ким томонидан ёзилганлиги аниқлангандан кейин, китоб мусодара қилиниб, унинг муаллифи эса дарс бериш ҳуқуқидан маҳрум қилиниб, университетдан бўшатилди. Етук ёшда Фейербах очиқдан-очиқ худосизлик нуқтаи назарига ўтиб, уни у «инсондан фарқ қилувчи Худодан юз ўгириш» сифатида ифодалади.
Фейербах туғма диний ҳис-туйғулар ҳақидаги назарияга қарши чиқиб, динни тарихий тараққиёт маҳсули сифатида қараб чиқади. Худо, Фейербах қарашича, инсонларнинг ўзлари томонидан ўз моҳиятларини ифодалаш сифатида вужудга келтирилган объектга айлантирилган абстракт тушунчадир. Диннинг илдизларини Фейербах кишилар ҳаётининг шароитидан, ва аввало, унга тобе бўлмаган ва ҳиссий жиҳатдан ташқи таъсири инсонга тушиб турадиган кучларда кўради. Инсон ҳамма вақт ўз эҳтиёжларини қондиришга ҳаракат қилади. Аммо унинг бу интилишлари инсоннинг табиат кучлари олдидаги ожизлигига бориб тақалади. Уйдирма ва хаёл худолар тўғрисидаги тасаввурларни туғдирадики, улар инсоннинг амалга ошириб бўлмайдиган эҳтиёжларини қондиришга қолдирдилар. Дин инсонга унинг ҳаётини ўзгартириш, орзуларига етказиш имконини берадиган умид ва куч бағишловчи уйдирма ва хаёл маҳсулидир. «Худо, - деб ёзади файласуф, - шундай зотки, инсон ўзининг мавжудлиги учун унга эҳтиёж сезади»⁷. Фейербах фикрича, диннинг илдизлари башарият тарихи жараёнида ўзгаради. Агар маъжусийлик динларининг илдизлари инсоннинг табиат кучлари олдида ожизлиги ва ундан тобелигида яширинган бўлса, ҳозирги замон жамиятда улар ижтимоий кучлар соҳасида ётадилар.
Диний ахлоққа Фейербах инсоннинг бахт-саодатга бўлган табиий интилиши асосига қурилган «худбинлик ахлоқи»ни қарама-қарши қўяди. Шу билан бирга, файласуф бахт-саодатни алоҳида олинган кишининг эмас, балки башариятники сифатида назарда тутади. «Айрим олинган бахт-саодат» ғоясини у «умумий бахт-саодат» ғояси билан алмаштиради. Бу бахт - саодатга эришиш имконияти фақат кишиларнинг бир - бирларига муҳаббати асосидагина амалга ошиши мумкин. Фейербах фикрича, айнан «муҳаббат ахлоқи»гина жамиятда уйғунликка олиб келади ва ижтимоий адолатсизликка барҳам беради.

Мумутоз фалсафаси даврининг тугалланиши билан, унинг янги саҳифаси очиладики, уни жаҳон фалсафасининг ҳозирги босқичининг бошланиши сифатида қайд этиш мумкин. У ХХ асрнинг бутун фалсафасига ўз таъсирини ўтказган фалсафий тизимларнинг пайдо бўлиши билан белгиланади.