"Дивиденд сиёсати" атамаси, асосан, акциядорлик жамиятларида фойдани тақсимлаш билан боғлиқ. Шу муносабат билан корпоратив бошқарувда "дивиденд сиёсати" атамасининг кенг талқин қилиниши қўлланилади, бу эса корхонанинг умумий капиталига қўшган ҳиссаси улушига мувофиқ эгасига тўланадиган фойда улушини шакллантириш механизмини англатади.
Дивиденд сиёсатининг асосий мақсади жорий даромадни истеъмол қилиш ва унинг келажакдаги ўсиши ўртасида инвестицион молиялаштиришни таъминлайдиган зарур мутаносибликни ўрнатишдир, чунки дивиденд сиёсати орқали корхонанинг бозор қийматини максимал даражада ошириш ва стратегик ривожланишни таъминлаш мумкин.
Дивиденд сиёсатининг мақсадига асосланиб, у корхонанинг умумий молиявий сиёсатининг таркибий қисмини англатади, бу эса ўз навбатида корхонанинг бозор қийматини максимал даражада ошириш учун истеъмол қилинадиган ва капитализация қилинган фойда ўртасидаги нисбатни оптималлаштиришдан иборат.
Корпорациянинг соф фойдасини тақсимлаш дилеммаси қуйидагидан иборат:
1. оддий акциялар бўйича дивидендларни тўлаш
ёки
2. фойдани ишлаб чиқаришга қайта инвестициялаш.
Дивиденд сиёсатининг мазмунини, унинг компаниянинг қийматига таъсирини, замонавий молия фанида инвестиция ва молиявий қарорларни ўрганишга катта эътибор қаратилмоқда. Бу борада энг кенг тарқалган муҳим назарияларни қайд этамиз.
Илмий адабиётларда дивидендлар сиёсатини шакллантиришнинг 3 асосий моделлари кенг тарқалган ва машҳур бўлиб келган. Дивиденд сиёсатини ишлаб чиқишда бир неча асосий ёндашувлар мавжуд:
1. Қолдиқ принцип бўйича дивидендларни ҳисоблаш назарияси.
2. Дивидендларни танлаш назарияси
3. Солиқ имтиёзлари назарияси.
Дивидендларни қолдиқ принцип бўйича ҳисоблаш назариясига ёки дивидендлар иррелевантлиги назариясига кўра, дивиденд сиёсати акциялар баҳосига ёки унинг акциядорлик капиталининг қийматига ёки компаниянинг қийматига таъсир қилмайди.
Ушбу назариянинг яратувчилари Нобель мукофоти лауреатлари М.Миллер ва Франко Модильяни ҳисобланади. Улар компаниянинг қиймати фақат активларнинг пул оқимларини ишлаб чиқариш қобилияти ва активларнинг ишлаши натижасида олинган даромадга боғлиқлигини илгари сурдилар.
Модильяни ва Mиллер дивиденд сиёсати ва компаниянинг қиймати ўртасидаги муносабатни қуйидагиларни ўз ичига олган идеал шароитда кўриб чиқдилар:
-такомиллашган бозор (солиқлар, капитални жалб қилиш харажатлари ва транзакцион харажатларнинг мавжуд эмаслиги, барча иштирокчилар учун ахборотнинг тенглиги ва бошқалар.);
-дивидендлар ёки капитал даромадлари танловининг бефарқлиги;
-ташкилотнинг инвестицион сиёсатини молиявий жиҳатдан мустақиллиги ва бошқалар.
Назария муаллифлари мукаммал бозор шароитида инвесторлар фақат умумий даромадлиликдан манфаатдор бўлади, унинг алоҳида шаклларидан эмас деб ҳисоблайдилар. Шундай қилиб, ҳар қандай дивиденд сиёсати компаниянинг қийматига ва унинг эгаларининг фаровонлигига таъсир қилмасдан бир хил натижаларга олиб келади.
Маълумки, мулкдорларнинг фаровонлиги уларга тегишли акциялар улуши қиймати (акциядорлик капиталининг рентабеллиги) ва дивидендларнинг жорий тўловлари (дивиденд рентабеллиги) қийматидан иборат. Агар компаниянинг етарли маблағи мавжуд бўлса ва дивидендлар тўланса, мулкдорларнинг фаровонлиги олинган сумма миқдорига ошади.
Шу билан бирга, компаниянинг баланс активидаги "пул" моддаси ва пассивнинг "капитал" бўлими айнан бир хил миқдорга камаяди. Шундай қилиб, мулк эгаларининг умумий фаровонлиги ўзгармайди. Агар дивиденд тўловларини молиялаштириш учун янги акциялар чиқарилса, уларнинг сотилиши компания ўз капиталини ва қийматини оширади.
Шу билан бирга, дивидендларни тўлаш ташкилотнинг қийматини бир вақтнинг ўзида шундай миқдорга камайтиради. Агар компания умуман дивиденд тўламаса ва унинг эгалари пулга муҳтож бўлса, улар акцияларнинг бир қисмини бошқа инвесторларга сотади, бу эса ўз навбатида "қўлбола" дивидендларга тенг.
Ушбу назария муаллифлари бир қатор хатоликларга йўл қўйганлар. Булар:
- солиқ йўқлиги,
- сармоядорлар учун дивидендлар ва капитал ўсишидан олинган даромадларининг тенглиги,
- эмиссион ва транзакцион харажатларининг йўқлиги,
- ахборотнинг тенглиги ва бошқалар.
Тахминларга асосланиб, Модильяни ва Mиллер дивидендлар миқдори акциядорларнинг умумий мулкидаги ўзгаришларга таъсир қилмаслигини исботлади.
- Акциядорларнинг умумий бойлиги компаниянинг даромад олиш қобилияти билан белгиланади ва у даромаднинг тўпланган (инвестиция) ва истеъмол қилинган (дивидендлар) тақсимотга қараганда инвестиция сиёсатининг тўғрилигига боғлиқ бўлади.
-Назарияга кўра, корпорация қийматини ошириш омили сифатидаги оптимал дивиденд сиёсати мавжуд эмас.
Хулоса: дивидендлар барча мақбул инвестиция лойиҳалари молиялаштирилгандан сўнг қолдиқ принципга мувофиқ ҳисобланиши керак.
Камчилиги: келтирилган маълумотларнинг реал эмаслигидир. Бунга қўшимча равишда:
- кўпгина мамлакатларда дивидендлар ва капитализациядан олинган даромадлар турли ставкалар бўйича солиққа тортилади.
- қимматли қоғозларнинг қўшимча чиқарилиши ҳисобига капитални жалб қилиш эмиссиявий харажатларни юзага келтиради ва даромадни қайта инвестициялаш билан солиштирганда анча қиммат туради.
