3-mavzu. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirish

3.2. Davlat boshqaruvini markazlashtirishdan chiqarish.

Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining ko‘rinishlari, tasnif mezonlariga bog‘liq holda, quyidagicha taqsimlanishi mumkin:

-hokimiyatlarning bo‘linish tamoyili bo‘yicha: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari;

-hududiy miqyosi bo‘yicha: mintaqaviy (hududiy), mahalliy hokimiyatlar;

-davlat faoliyati ko‘rinishi bo‘yicha: fuqarolik, harbiy, huquq-tartibot, maxsus ixtisoslashgan hokimiyatlar;

-tashkiliy-huquqiy me’yorlarga bo‘yicha: jamoaviy, yakka tartibdagi hokimiyatlar;

-qaror qabul qilish shakli bo‘yicha: kollegial, yakka-tartibdagi hokimiyatlar;

-davlat boshqaruv vazifalarini amalga oshirish shakl va usullari bo‘yicha: siyosiy, ma’muriy, moliyaviy, kuch ishlatuvchi, iqtisodiy, jazo, nazorat-kuzatuv, maslahat, muvofiqlashtiruvchi hokimiyatlar;

-yuklatilgan vakolatlarni bajarish xususiyatlari bo‘yicha: markaziy hokimiyat boshqaruvi, funksional hokimiyat boshqaruvi.⁵

Davlat rasmiy hokimiyat tashkiloti sifatida o‘zining ijtimoiy jarayonlarni boshqarish bo‘yicha turli vazifalarini bajarar ekan, bu hokimiyatni belgilangan tartibda tashkil etiladigan davlat hokimiyati organlari va boshqaruv idoralari yordamida amalga oshiradi. Bu tizim davlat hokimiyatining yordamchi instituti, uning qarorlarini hayotga joriy etuvchi, hokimiyat vakolatlarini ma’lum huquq va majburiyatlarga muvofiq tarzda amalda ijro etadigan uning tuzilmalari bo‘lib hisoblanadi. Demak, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari hokimiyat tarmoqlari tizimida funksional, institusional, personal jihatlari bilan ajralib turadi. Uning tizimida juda katta boshqaruv, moddiy va insoniy resurslar to‘plangan bo‘lib, bu holat davlat hokimiyati organlarining jamiyatda tutgan real o‘rni va ahamiyatiga ta’sir etadi.

Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilish bo‘yicha islohotlarni amalga oshirish jarayonida hokimiyat tarmoqlari vakolatlari va nazorat funksiyalarini kuchaytirish nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Bu borada boshqaruv apparatini demokratlashtirish quyidagilarni anglatadi:

- hokimiyatni markazdan soqit qilish - boshqaruv tizimida quyi pog‘onada turadigan hokimiyat organlari vakolatlarini kengaytirish;

- hokimiyat vakolatini berish - davlat boshqaruvi vazifalarining bir qismini fuqarolik jamiyati institutlari va tashkilotlariga o‘tkazish;

- hokimiyatni demokratlashtirish - boshqaruv organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish⁶.

Davlat idoralari davlat hokimiyatini ijro etish va davlat boshqaruv vazifalarini amalga oshirish uchun tashkil qilinadi. Bunda davlat-boshqaruv faoliyatining ijtimoiy maqsadi sifatida quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan:

-me’yoriy hujjatlar, insonlarning xatti-harakat qoidalarini qabul qilish bilan bog‘liq muvofiqlashtirish vazifasi;

-huquq-tartibot, qabul qilingan qarorlar ijrosini ta’minlaydigan tashkilotchilik vazifasi;

-fuqarolar xavfsizligini ta’minlash, ularning huquq va erkinliklarini himoya qilishdan iborat muhofaza vazifasi⁷.

O‘zbekiston Respublikasidagi davlat idoralari davlat hokimiyatini amalga oshirishning yagona tizimini tashkil etadi. O‘zbekiston fuqarolari davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqini amalga oshirar ekan, saylovlar va o‘z vakillari orqali davlat organlarini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 99-moddasiga muvofiq “Viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo‘ysunadigan shaharlardan, shuningdek shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari kengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo‘lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab o‘z vakolatlariga taalluqli masalalarni hal etadilar”⁸.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 100-moddasida qayd etilganidek, mahalliy hokimiyat idoralari vakolatiga quyidagilar kiradi:

-qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash;

-hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish masalalari;

-mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig‘imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg‘armalarni hosil qilish;

-mahalliy kommunal xo‘jalikka rahbarlik qilish;

-atrof-muhitni muhofaza qilish;

-fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta’minlash;

-normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.

Yuqoridagi fikrlardan shu narsa aniq bo‘ladiki, O‘zbekistonda davlat organlari tizimi deganda uning markaz, viloyatlar, tuman va shaharlardagi vakillik idoralari hamda mahalliy davlat hokimiyat organlarining yaxlitligi tushuniladi.

2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni so‘zsiz amalga oshirish, joylarda ishlarni tashkil etish, birinchi navbatda, jamoatchilik oldida hisobot berish shakllari va uslublarini tubdan takomillashtirish, aholining hayot sifati va darajasini yuksaltirish, davlat organlari rahbarlarining mas’uliyatsizligi holatlarining yuzaga kelishiga qat’iy ravishda barham berish hamda mahalliy davlat hokimiyati organlarining tashabbuslarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Hududlarning jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga doir ustuvor chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2017 yil 8 avgustdagi PQ-3182-son qarori qabul qilindi.

Ushbu qarorga asosan hududlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha yangicha tizim-sektorlar faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Unga ko‘ra, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlar hududlari tegishlicha Qoraqolpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi raisi, viloyatlar va Toshkent shahri, tumanlar (shaharlar) hokimlari, prokuratura, ichki ishlar va davlat soliq xizmati hududiy organlari rahbarlari boshchilik qiladigan kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha 4 ta sektorlarga bo‘lindi⁹. Hududlar va tumanlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha sektorlar ishini tashkil etish “mahalla-tuman (shahar)-viloyat-respublika” sxemasiga muvofiq faoliyatini tashkil etilishi mazkur qarorda belgilab qo‘yildi.

Sektorlar rahbarlari tomonidan oilalardagi holat o‘rganilib, ularda aniqlangan aksariyat muammolar joyida hal etildi. Hal etilishi murakkab bo‘lgan muammoli masalalar “yo‘l xaritalari”ga kiritilib, nazoratga olindi.

Ushbu jarayon:

• 
  davlat boshqaruvi organlarining vazifalari, funksiyalari va vakolatlari, ularni amalga oshirish mexanizmlari hamda javobgarlik sohasini aniqlashtirish, muvofiqlashtirish hamda strategik rejalashtirish jarayonlarini markazlashtirishdan chiqarish va takomillashtirishga;
  
• 
  davlat boshqaruvi organlari faoliyatini tashkil etishning institusional, moliyaviy asoslarini takomillashtirish, davlat xizmatlarining sifati va ulardan foydalanish imkoniyatini oshirish, shu jumladan, ularning elektron shaklda taqdim etilishini to‘laqonli ta’minlashga o‘tish, “Elektron hukumat” tizimini yanada rivojlantirishga;
  
• 
  iqtisodiyot tarmoqlarini davlat tomonidan tartibga solish samaradorligini oshirish va xo‘jalik boshqaruvi organlari maqomini qayta ko‘rib chiqishga;
  
• 
  mahalliy davlat hokimiyati organlarini tashkil etish va faoliyatini takomillashtirishga;
  
• 
  professional davlat xizmatining samarali tizimini shakllantirish, davlat boshqaruvi organlari faoliyatida korrupsiyaga qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini joriy etishga xizmat qiladi.
  

Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari apparati faoliyatini amalga oshirish vazifalarga ajratilgandir. Shu bois, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi doirasida qabul qilinishi nazarda tutilgan, “Davlat xizmati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, shuningdek, davlat boshqaruvi tizimini tartibga soluvchi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tarkibi mazmunini samarali amalga oshirilishini ta’min etuvchi majburiy vazifalar o‘zining aniq ifodasini topadi.

3.3. Harakatlar strategiyasi doirasida davlat va jamiyat boshqaruvi
tizimining takomillashtirilishi

Mamlakat taraqqiyotining zamonaviy bosqichida keng ko‘lamli islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi davlat boshqaruvining mutlaqo yangi va samarali faoliyat yurituvchi tizimini yaratishni talab qiladi. Bu yo‘nalishdagi ishlar davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatining tashkiliy-huquqiy tuzilmasi, ularning vazifalari va funksiyalarini qayta ko‘rib chiqishdan boshlandi.

Xususan, Harakatlar strategiyasi doirasida davlat boshqaruvi tizimida yangi zamonaviy g‘oyalarni tatbiq etish maqsadida aksariyat vazirlik va idoralarning vazifa va funksiyalari qayta ko‘rib chiqildi, ularning ayrimlari qayta tashkil etildi. Tegishli sohalarda to‘planib qolgan muammolarni samarali hal etish maqsadida bir qator yangi vazirlik va idoralar tuzildi.

O‘zbekiston Respublikasi Uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish, Maktabgacha ta’lim, Tashqi savdo va Innovasion rivoj lanish vazirliklari, Turizmni rivojlantirish va Mudofaa sanoati davlat qo‘mitalari hamda Loyiha boshqaruvi milliy agentligi kabi qator yangi vazirlik va idoralar shular jumlasidandir.

Mazkur islohotlarning mantiqiy davomi sifatida 2017 yil sentabr oyida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi tasdiqlanib, unga ko‘ra davlat boshqaruvi tizimini tubdan isloh qilishning 6 ta ustuvor yo‘nalishi belgilandi: