3-маъруза:Қадимги Миср

Сўнгги подшолик даврида Миср
Янги подшолик даври ягона давлатни йемирилиши билан Миср ИИИ О‟тиш даври (ер. авв. 1075-656-йиллар)га кирди. Бу даврда Миср ёки расман ягона подшо ҳокимияти бо‟лсада кучли тарқоқ ҳолатида бо‟лди. Ёки бир неча номлар о‟ртасида бо‟линган ҳолда турди.
Бу даврнинг бошларида Қуйи ва О‟рта Мисрда Танис шаҳрида о‟рнашиб олган (ер. авв. 1075-945-йиллар) ХХИ сулола ҳукмронлик қилди. Жанубий Миср Херихорнинг ворислари Aмон-Ра ибодатхонаси олий коҳинлари бошқаруви остида еди. Бу вақтда алоҳида номлар кучайиб кетди. ХХИ сулола ва Aмон-Ра ибодатхонаси олий коҳинлари номларни меросий номархлари сепаратизмига қарши тура олмадилар. Ички курашлар сабабли парокандаликка юз тутган мамлакат тез орада чет елликларга қарам бо‟ла бошлади. Бу чет елликлардан бири ливияликлареди.
Ливияликлар делтанинг г`арбига ва Нил дарёсининг шимолига туташган жойларида ҳамда г`арбий воҳаларда қадимдан яшаб келганлар. Бу қабилалар, мустақил бо‟либ, лекин маданий жиҳатдан қолоқ бо‟лганлар. Янги подшолик фиръавнлари замонида Миср гуллаб яшнаган даврда ливияликлар Мисрга ко‟плаб келиб о`рнашганлар.
Фиръавнлар ливияликларни ёлланма аскар сифатида хизмат қабул қилиб, уларга асосан, делтадан чек йерларни ажратиб берганлар. ХХ ва ХХИ сулола вакиллари даврида ливияликларнинг ко`чиб келиши янада жадаллашган. Лувия зодагонларидан баъзи бирлари аста-секинлик билан коҳинлик лавозимларини егаллайдилар. Ливиялик ёлланма аскарлар бошлиқлари айрим ҳудудларни босиб олганлар.
Ливияликлар ҳукмронлиги остида кучсизланиб, парчаланиб бораётган Мисрда ҳокимиятни қо‟лга олиш учун нубияликлар Фива коҳинлари билан алоқани тиклайдилар. Напате ҳокими Пианхи(ер. авв. 729-728-йиллар) ташқи сиёсат соҳасида отаси олиб борган ишни давом қилдириб, зо`р г`айрат билан Мисрни истило қилишга киришади. Пианхи бу истилони о‟зининг батафсил ёзувида акс еттирган. Напатадан топилган бу ёзув ҳозирда Қохира музейида сақланади. Бу қимматли тарихий маълумотга қараганда Саис ҳокими Тефнахт Пианхини асосий рақиби бо‟лган. Тефнатх делта билан юқори Мисрнинг анчагина ҳудудларини о‟з атрофига бирлаштиришга муваффақ бо‟лган. Пианхи еса, о‟зини Миср фиръавнларининг қонуний меросхо`ри «О‟зим подшоман, худо Aтумнинг жонли сиймоси марҳаматли худоман» дейди. Тефнатх еса, «Г`арбнинг бошлиг`и» ва о‟рта делта о‟лкаларидан бирининг ҳокими ҳисобланган.
Пианхи ёзувида о‟зини ко‟п сонли қо‟шинга бошчилик қилиб, жануб томонга қараб келаётган Тефнатхдан Мисрни озод қилувчи деб ко‟рсатади. Тефнатх ва Пианхи о‟ртасида жанглар бо‟либ, Пианхи г`алабаси билан тугайди. Пианхи о‟зини Миср фиръавни деб еълон қилади. Шундай қилиб, ер. авв. 715-йилда Миср Куш томонидан то‟ла босиб олинади. 715 - йилдан 664 - йилгача Миср Куш фиръавнлари томонидан бошқарилган. Ефиопия сулоласи пойтахт қилиб, Мемфис шаҳрини танлайди. Пианхи о‟лимидан со‟нг, унинг о‟г`ли Шабака Миср тахтига чиқиб, 15 йил ҳукмронлик қилади. Миср нисбатан тинчликка ега бо‟лади, Шабака даврида қишлоқ хо`жалиги,ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдо бироз жонланган.
Aммо, тоборо қудрати ошиб бораётган Осурия Мисрга қо‟шни ҳудудларни бо`йсундириб, Миср чегараларига яқин келиб қолган. Пианхтнинг тахт ворисларидан бири Тахарка Мисрни Осуриядан ҳимоя қилишга мажбур бо‟лган. Тахарка фойдали иш қилганини таъкидлаб, бу мамлакат «бутун борлиқ султони» замонида ҳамма нарса мо‟л-ко‟л бо‟лганлиги каби менинг вақтимда ҳам фаровон ҳаёт бо‟лади, деб г`урур билан гапирган.Бироқ, Тахарка осурияликларнинг Мисрга бостириб келишини то‟хтата олмаган. Осурия подшоси Aсархаддон 671- йилда Мисрни истило қилади. Тахарка
еса, қочиб кетишга мажбур бо‟лган. Aсархаддон Aрабистон устидан о‟з ҳокимиятини мустаҳкамлагандан со‟нг, Мисрни босиб олган ва Тахарка то‟плаган Миср-ефиоп қо‟шинларига бир неча марта зарба берган. Aсархаддон о‟з ёзувларида улуг` Миср подшолигининг енг қадимги пойтахти Мемфис шаҳрини ярим кун ичида босиб олиб, уни харобазорга айлантириб,Мисрдан ефиопияликларнинг илдизини суг`уриб ташлаганини таърифлаган. Мисрда осурияликлар бир қанча қийинчиликка дуч келганлар. Ер. авв 663-йилда осурлар билан Тахарканинг вориси Танутамон қо‟шинлари о‟ртасида жанг бо‟лади. Бу жангда ефиопияликлар йенгилган ва ХХИВ ефиоп сулоласи тугатилган. Мамлакат 20 номга бо‟либ ташланган.
Таянч иборалар
Манефон, Мина, Птах, Aбидос, Нубия, Несу, Мерет, Бак, Гор, Фиръавн, Кенбет, Жосер, Хуфу, Хафра, Менкауири, Гераклеопол, Ментухотеп, Хемум-несут, Сенусерт, Aменемхет ИИИ, Кунна, Ипусер со`злари, Неферти со`злари, Яхмос. Гиксос, Яхмос, фортификасия, Митанни, Кадеш, Хацҳепсут, Тутмос ИИИ, Фрот, Хетт, Бобил, Ефиопия. Шодуф, Ехнатон, Рехмир, Тиннит, Aхетатон, Карнак, Aмон, Луксор, Aменхотеп, Хоремхеб, Рамзес ИИИ, Пер Рамзес, Aбу-Симбел, Сетнатх, Рамзес ИИИ, Рамзес ХИ, Херихор, денгиз