3-маъруза:Қадимги Миср


Мисшунослик фанинг ривожланиши



Download 25,06 Kb.
bet2/4
Sana24.02.2022
Hajmi25,06 Kb.
#217200
1   2   3   4
Bog'liq
3-mavzu

Мисшунослик фанинг ривожланиши
ИХ аср бошигача Қадимги Миср маданияти ва тарихи билан ҳеч ким шуғулланмади. Миср ёзуви унитилган еди. Фақат ХИХ аср бошларида франсуз олимлари 1809-1828 йиллари 48 томли «Миср тасвири» номли китобни нашр етдилар. 1822 - йили Жак Франсуа Шампол`он қадимги миср ёзувини о`қиди. Шампол`он мисршунослик асосларини яратган олим ҳисобланади. Немис олимлари Лепсиус ва Бругш «Миср хронологияси», «Миср фиръавнлари то`ғрисида китоб» асарларини яратдилар.
ХИХ асрнинг 80 - йилларидан бошлаб мисршуносликда янги босқич бошланди.
1) Катта ҳажмдаги майдонларда олиб бориладиган археологик қазилмаларни о`тказишнинг илмий асосланган қатъий методикаси ишлаб чиқилди, топилмалар о`рганилди ва доимий сақлана бошланди.
2) Топилган ёзма ёдгорликлар филологик ва тарихий таҳрир билан чоп етила бошланди.
3) Қадимги Миср тарихи ва маданиятнинг турли муаммолари ишланиб, йирик асарлар то`плами чоп етила бошланди. Миср топилмалари музейини ташкил қилган ва йирик археологик қазишмалар олиб борган олим О.Марийеттининг мисршунослик фанининг тараққиётидаги хизмати катта бо`лди. Инглиз тарихчиси Флиндерс Питри унинг давомчиси бо`лди. У ИИИ томли «Қадимги даврда Миср тарихи», Брестед ИИ томли «Миср тарихи», Масперо «Миср тарихи» ва Ед.Мейер «Қадимшунослик тарихи» асарларини ёздилар.
Мисршуносликнинг янги даври ХХ асрнинг 20-йилларига то`ғри келади. Aнглияда «Кембридж Қадимги тарихи» серияси чоп етилиб (И-ХИ томлари, 1928-1938 йилларда чоп етилди), немис олимлари A.Ерман ва Х.Тропйе (1926-1931 й) В томли Миср луғатини туздилар.
A.Гарднер ИИИ томли «Вилбур папируси», «Рамсеслар даври маълумоти ҳужжатлари» ва «Миср ономастикаси» асарларини чоп қилади. Мисрда асосий археологик қазишмаларни Йевропа ва AҚСҲ олимлари олиб бордилар. Фақат ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб, о‟зи Мисрлик бо‟лган олимлар археологик қазишмаларни бошладилар.
Қадимги Миср тарихи бу ер.авв. ИВ минг йилликнинг ИИ ярмидан давлат ва синфий жамиятни пайдо бо`лишидан ер.авв. ВИ асрда Мисрнинг Aҳмонийлар давлатига қо`шиб олинган давригача бо`лган даврни о`з ичига олади. Қадимги Миср тарихи қуйидаги даврларга бо`линади:
1. Сулолаларгача бо`лган биринчи давр (ер.авв. ИВ минг йилликнинг И ярми) уруғчилик муносабатлари йемирилишининг бошланиши.
2. Сулолаларгача бо`лган ИИ давр ёки Герзей даври (ер.авв. В минг йилликнинг ИИ ярми)
Ижтимоий тенгсизликнинг пайдо бо`лиши, илк суғориш иншоотларининг пайдо бо`лиши, илк ном бирлашмаларининг ташкил топиши. Давр охирида Юқори ва Қуйи Миср давлатларининг пайдо бо`лиши.
3. Илк подшолик И-ИИ умуммиср сулолаларининг бошқаруви. Ягона умуммиср давлатларининг пайдо бо`лиши. (ер.авв. ХХХИ-ХХИХ асрлар).
4. Қадимги подшолик даври ИИИ-ИВ сулолалар ҳукмронлиги (ер.авв. ХВИИИ-ХИИИ асрлар).
5. О`тиш даври. (ВИИ-ВИИИ сулолалар, ХХИИИ-ХХИ ). Ягона Миср давлатининг номларга парчаланиши.
6. О`рта подшолик даврида марказлашган Миср давлатининг тикланиши. ХИ-ХИИИ сулолалар бошқаруви (ХХИ-ХВИИИ сулолалар).
7. ИИ О`тиш даври (ХИВ-ХВИ сулолалар.) ХВИИИ аср охири – ХВИ аср бошлари) Мисрнинг заифлашуви.
8. Янги подшолик даври. ХВИИИ-ХХ сулолалар ҳукмронлиги. (ер.авв. ХВИ-ХИ асрлар) Миср жаҳон давлатининг пайдо бо`лиши.
9.ИИИ о`тиш даври. (ХХИ сулола ХИ-Х асрлар) Мисрнинг тушкунлиги.
10. Со`нгги подшолик. Миср чет елликлар ҳукмронлиги остида (ХХИИ-ХХВ сулолалар ер.авв. ХИ-ВИИИ асрлар) Мисрнинг Саис (ХХВИ ) сулоласи даврида тикланиши. (ер.авв. ВИИ-ВИ асрлар).
10. Мисрнинг Ерон томонидан босиб олиниши ва Ерон давлатига қо`шиб олиниши (ХВИИ-ХХХ сулолалар, ер.авв. ВИ-ИВ асрлар).
Илк деҳқон жамоалари ер. авв. ВИ-В минг йилликда Қуйи Мисрда Фаюм водийсида мавжуд бо`лган. Фаюм манзилгоҳида г`алла екинлари екилган, йирик ва майда қорамол боқилган ва балиқ тутилган. Бу маданиятга мансуб бо`лган манзилгоҳдан суяк-гарпун, тошдан ясалган о`роқлар ва лой идишлар топилган . Шу вақтда Юқори Мисрда чорвадор деҳқонлар ёдгорлиги топилган жойига қараб Тасий маданияти деб аталади. Бу йердан ко`плаб қабрлар топилган. Буғдой екилган, майда чорва моллари боқилган, сирти қора ва кулранг лой идишлар ясалган. Тасийлар уруғ жамоаси бо`либ яшаганлар. Улардан ко`ра юқори ривожланган Бадари маданияти (ер. авв. ИВ минг йиллик) га тегишли аҳоли уруғ жамоси бо`либ яшаб чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланганлар. Йерга мотига билан ишлов берилиб, кичик каналлар қазилган. Ов ва балиқчилик ҳам мавжуд бо`лган. Бадарийлар кулолчиликни такомиллаштирганлар. Ер.авв. ИВ минг йилликнинг 1-ярмида Aмрат манзилгоҳлари янада юқорироқ ривожланган. Бу даврда илк мустаҳкамланган қо`рғонлар пайдо бо`лган. Aҳоли сони о`сган. Мис буюмлари ко`пайган, гарпун-қармоқлар ясалган, илк тилла безаклар пайдо бо`лган. Кулоллар нақшли идишлар тайёрлай бошлаганлар (илк сулолагача бо`лган давр). Ер. авв. ИВ минг йилликнинг ИИ ярмида Герзей даври (ҳозирги Герзи қишлоғи номидан) сулолавий давргача бо`лган 2-босқичда сунъий суғоришга асосланган деҳқончиликдан ҳунармандчилик ажралиб чиққан. Илк ижтимоий табақаланиш юз беради. Қазиб очилган қабрлардан ко`плаб буюмлар топилган.Бу
вақтда илк ибтидоий қулчилик пайдо бо`лган.Қуллар «тирик мурдалар» деб аталган. Мисрнинг илк давлатлари хо`жалик фаолиятини биргаликда олиб боришга интилган деҳқон жамоаларининг бирлашмаларидан пайдо бо`лди. Суг`ориш иншоотларини ривожлантириш ва йириклаштиришга бо`лган еҳтиёж давлат ҳокимиятини шаклланишини раг`барлантирди. Давлат ҳокимияти суғориш тизимини яратиш ва таъмирлашда йетакчилик қила бошлади.
Мисрнинг илк давлатлари ҳажми жиҳатидан унча катта бо`лмаган еди. Кейинчалик Юқори Миср 22 та, Қуйи Миср 20 та катта бо`лмаган вилоят – номлар ( Миср вилоятларини антик ёзувчилар “ном” деб, уларни ҳокимларини “номарх” деб атаганлар) га бо`линди. Номларда иқтисодий еҳтиёжлардан келиб чиқиб, бирлашув жараёни кучли бо`лган. Номлар о`ртасидаги узоқ урушлар натижасида ер. авв. ИВ минг йиллик охирида Юқори ва Қуйи Мисрда иккита йирик давлат вужуга келади. Юқори Миср ҳукмдори оқ рангли тож, қуйи Миср ҳукмдори қизил рангли тож кийган. Биринчисининг пойтахти Ехнаб (Нехен), иккинчисининг пойтахти Буто шаҳри бо`лган.
Мисрнинг илк подшолар4идан бири саналган Нармер ёдгорликларида юқори миср подшоларининг г`алабалари уларнинг иштироки билан муҳим маросимлар абадийлаштирилган. Ёдгорликларда ҳарбий тасвирлар ко`пчиликни ташкил етади. Подшоларнинг ҳокимияти ер. авв. ИВ аср о`рталаридан бошлаб меросий тус ола бошлайди. Чунки Нил водийсининг унча катта бо`лмаган номлари о`ртасидаги мунтазам олиб борилаёт урушларда ҳарбий ё`л бошчи номархларнинг мавқеи кучайиб боради. Ер. авв. ИВ минг йилликнинг охирига келиб подшоларни ҳокимиятига илоҳий тус берилиб улар худо Хор ( бу худо лочин ко`ринишида тасвирланган ) билан қиёсланган.
Ҳар икки подшолик о`ртасида Мисрни бирлаштириш учун узоқ кураш бошланади. Қуйи Мисрда подшо Нармер ва ундан олдин о`тган о`тмишдошлари г`олибона урушлар олиб борганлар. Ер. авв. ХХХИ асрнинг ИИ ярми атрофларида мамлакатни ҳақиқий бирлаштирувчиси ва И умуммиср сулоласи асосчиси деб мисрликларни о`злари Нармернинг о`г`ли Мина (юнонча Менес)ни ҳисоблайдилар. Мамлакатни бирлаштириш учун Нармер ва ундан олдин о`тган подшолар Қуйи Мисрда узоқ уруш олиб борадилар. Мисрни амалда то`ла бирлаштирган ва И умуммиср сулоласига асос солган подшо Нармернинг о`г`ли Мина ( юнонча – Мина, ер. авв. ХХХИ асрнинг иккинчи ярми атрофида ) бо`лди. У Юқори ва Қуйи Миср туташган стратегик муҳим нуқтада янги пойтахт мустаҳкамланган шаҳар Мемфис (Миннефер мисрча)ни қурди. Мисрнинг Тинис вилоятидан келиб чиққан И-ИИ сулолалар даври илк подшолик даври дейилади. Илк подшолик даврида ягона ва ко‟п сонли давлат аппарати ва бу апаратни боқадиган давлат йер егалиги шаклланади. Давлат йерларида ташкил етилган йирик хо‟жаликларда давлатга қарам бо‟лган ишчилар меҳнат қилар едилар. Давлатга турли солиқ ва мажбуриятлар о‟ташга мажбур бо‟лган қишлоқ жамоаси ҳам мавжуд еди. Суг‟ориш иншоотлари ва ишлари бутун мамлакат миқёсида олиб борилади. Мис қуроллари яхши ма‟лум бо‟лсада тош меҳнат қуроллари ҳам кенг тарқалган еди.
И-ИИ сулолалар подшолари бутун мамлакатни ҳар икки йилда бир марта айланиб чиқишлари ан‟анага айланган. Мафкурада унинг бирлиги ҳис қилина бошланади. Ендиликда подшони унвонига мамлакатни жануби ва шимолида е‟тиқод қилинадиган
ма‟будлар Нехбет ва Яжит-“Иккала ҳукмрон”-“Юқори ва Қуйи Миср подшоси” со‟злари қо‟шилади. Бутун мамлакат миқёсида Юқори Мисрнинг бош худоси Хорга е‟тиқод қилиш кенг тарқалади.
Бу даврда Миср ташқи дунё билан фаол алоқа олиб боради. Мисрнинг тош ко‟залари бу вақтда шарқий О‟ртайер денгизининг барча ҳудудларидан топилган: Финикия ва Суриядан ёг‟оч (машҳур Ливан кедри), Синай ярим оролидан мис, малахит ва феруза тошлари олиб келинади. Лувия ва Aрабистон саҳролари ё‟ллари о‟злаштирилади. Шимолий Нубия устидан Менес давридан ё‟лга қо‟йилган Мисрни назорати сақланиб қолади.
Ер. авв. ХХИХ аср о‟рталари атрофида Мисрда сиёсий ҳалокат юз берди. Подшо Сехемиб Хорга сиг‟инишни бекор қилиб, унинг афсонавий душмани Сетон билан о‟зини қиёслади, пойтахтни Мемфисдан Aбидосга ко‟чирди. Қуйи Миср ажралиб чиқди. Мисрни бирлигини ИИ сулоланинг со‟нги вакили Хасехемум қайта тиклади. У Қуйи Мисрни тор-мор қилди (унинг ҳайкалдаги ёзув 47209 кишини о‟лдирилгани ёки ҳайдаб кетилгани ҳақида хабар беради).
Мисрликларни айтишига ко‟ра уларни тарихини енг ёрқин даври ИИИ сулоланинг енг йирик ҳокими, қадимги подшолик давлатчилигини асосчиси Жосер еди (ер. авв. ХХВИИИ аср бошлари атрофида). У Мемфис шаҳрини пойтахт мавқеини тиклади. Подшо ҳокимиятини кучайтирди, жумладан подшони жисми худолар жисмига о‟хшаб олтиндан яратилганини англатадиган янги унвонни киритди. Жосергача Миср подшоларини хом г‟иштдан қурилган ясси бино-мастаба (арабча-о‟тирг‟ич)га дафн қилар едилар. Жосернинг мақбараси илк пирамида шаклидаги бири устидан иккинчиси устма-уст қо‟йилган зинапоясимон 6 мастабадан (баландлиги 60 метр) иборат бо‟либ оҳактошдан бунёд қилинган еди. Жосер пирамидасини Саккара ҳудудида сарой ме‟мори, бош маслаҳатчи-Имхотеп қурдирган. Унинг иштирокида Жосер даврида янги йил ҳисобини Сириус юлдузини тонгда пайдо бо‟лишига асосланган янги тақвим киритилади. Жосернинг ворислари даврида подшо томонидан қаттиқ назорат қилинадиган давлат бошқарув аппаратини шаклланиши тугалланади. Жосердан кейинги подшолар Мемфисдан г‟арбда о‟з пирамидаларини қурдилар. Номларнинг мустақиллиги тугатилди. Номархлар подшога қарам бо‟лган, бир номдан иккинчисига алмаштириб туриладиган олий амалдорларга айлантирилдилар.
ИВ сулоланинг асосчиси Снофру (ер. авв. 2600-йиллар атрофида) Синай ва Нубияга г‟олибона юришлар уюштиради. Мисга бой бо‟лган Синай Мисрга то‟ла қо‟шиб олинади. Снофрунинг ворислари даврида улуг‟вор пирамидалар қурилиши давлат аҳамиятига ега бо‟лган ишга айланади. Подшо Хуфу (Хеонс-юнонча) енг катта, баландлиги 147 метр бо‟лган пирамидани бунёд қилади. Унинг о‟г‟ли Хафра (Хефрен) қурган пирамидани баландлиги (143 м.) сал пастроқ еди. Енг со‟нги улуг‟вор пирамида Хафранинг о‟г‟ли Менкаура (Микерин) томонидан қурилган бо‟либ, баландлиги 66 м еди. Пирамидалар оҳактошлардан қурилиб, гранит плиталар билан қопланган. Ривоятларга ко‟ра Хуфу ва Хафра барча Миср ибодатхоналарини ёпганлар ҳамда янги умумдавлат қуёш худоси Рага сиг‟инишни жорий қиладилар.
В сулола кенг ҳажмдаги улкан қурилишлардан воз кечади, қуёш худоси Рага сиг‟инишни раг‟батлантиради, Рага сиг‟иниш маркази Гелиопол (Иуну-мисрча)
шаҳри еди, ибодатхоналар екин йерларини ҳадяга олдилар. Сулола кичик пирамидалар барпо қила бошлади, сулоланинг со‟нги вакили Унас биринчи бор о‟з пирамидаси ичига подшо о‟лимидан кейин у дунёда яшаши билан бог‟лиқ ан‟ана формулаларини кенг то‟плами ёзувларни-пирамида матнларини киритди. В сулола даврида мисрликлар Синай ва Нубияда о‟рнашиб қолавердилар, Лувияда уруш олиб бордилар, Шарқий О‟ртайер денгизи билан савдо қилдилар, подшо Исеси даврида Бауржед номли мисрлик узоқ Пунт (ҳозирги Сомали) мамлакатига саёҳат қилади. ВИ сулола даврида (ер. авв. ХХИВ-ХХИИ асрнинг бошлари) ташқи сиёсат янада фаоллашади. Унинг подшолари Фаластинга қо‟шин тортадилар. Библ шаҳри мисрликларнинг таянч нуқтасига айланади, унинг ҳокимлари Миср унвонларини қабул қилиб Миср худоларига сиг‟инадилар. Нубиядан мисрликлар олтин олиб келадилар.

Download 25,06 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish