№3 ma’ruza mavzu: Tabiiy tosh materiallarri

O‘tga chidamli tosh ashyolarning mineralogik tarkibi katta ahamiyatga ega. Ular tarkibidagi gips 200°S haroratda, ohaktosh 900°S da buziladi. Granit va porfirlar yuqori haroratda inshootlarga o‘t ketganda, kengayishi hisobiga yoriladi.
Qattiqlik. Tabiiy tosh ashyolarning qattiqligini aniqlashda Moosning qattiqlik shkalasidan foydalaniladi (2-rasm). Maxsus tanlab olingan 10 xil mineral qattiqlik shkalasida shunday joylashtirilganki, navbatdagi mineral bilan o‘zidan oldingi mineralni chizganda unda iz qoldiradi, lekin o‘zini shu mineral bilan chizganda iz qoldirmaydi.
Minerallarning qattiqligi quyidagicha aniqdanadi. Tekshirilayotgan minerallarning silliq yuzasiga shkalada ko‘rsatilgan minerallarning hammasi bilan (yumshoq mineraldan boshlab) chizib ko‘riladi. Bunda sinalayotgan namunada qaysi mineral iz qoldirganligini bilish kerak. Masalan, tekshirilayotgan namunani apatit bilan chizganda unda iz qolsa va namunaning o‘zi plavik shpatda iz qoldirsa, u holda tekshirilayotgan mineralning qattiqlik ko‘rsatkichi 4–5 bo‘ladi. Mineralning qattiqligini bexato aniqlash uchun kamida 3 ta namunani sinovdan alohida-alohida o‘tkazish va har birining qattiqligini uch marta aniqlash zarur. Ba’zi minerallarning qattiqlik ko‘rsatkichlari bir-biriga yaqin bo‘lishi va ular tashqi belgilariga ko‘ra bir-biridan kam farq qilishi mumkin. Masalan, kalsit bilan gips yoki angidrid xuddi shunday mineraldir. Bu holda namunaga xlorid kislotaning 10 %li eritmasidan tomiziladi, natijada, karbonat angidrid ajralib chiqadi. Mineralning turini xlorid kislota ta’sirida aniqlash ancha samarali usul hisoblanadi.

2-rasm. Menerallarning qattiqlik shkalasi