3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

23.2. Ҳуқуқий-хулқ атвор: умумий белгилари....

Ҳар қандай юридик хулқнинг умумий хусусиятлари қуйидагиларни ўз ичига олади:

Ижтимоий аҳамиятга эга. Маълумки, жамият ва давлат учун муҳим ижтимоий, иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ёки маънавий-ахлоқий аҳамиятга эга, яъни ижобий ва салбий бўлган одамларнинг хатти-ҳаракатлари қонун доирасида амалга оширилади.
Хатти-ҳаракатларнинг ижтимоий аҳамияти энг фаол мавзу, яъни шахсий аҳамиятга эга бўлганлиги билан бирга (ҳар доим ҳам емас) бирлаштирилади. Бундай ҳолда, хатти-ҳаракатларнинг ижтимоий ва индивидуал аҳамиятга эга бўлиши, бир-бирига яқинлашиши ёки ажралиши,Шундай қилиб, давлат учун солиқ тўлаш керак, у фойдали масъулиятли қийматга эга, аммо мажбурий улуш бўлган солиқ тўловчини жуда ёқтирмайди.
Мавжуд субъектнинг онги ва иродасини ҳақиқий ёки потенциал назорат қилиш. Ҳуқуқий тартибга солинадиган бундай хатти-ҳаракатлар қонуний деб эътироф етилиши мумкин. Бироқ, бу тартиб-қоидалар одамларнинг онг ва иродасига боғлиқ. Жиноий, фуқаролик, маъмурий қонунчиликда ушбу талаб ноқонуний хатти-ҳаракатларнинг интеллектуал ва қудратли онлари батафсил баён этилган ният ва бепарволик тушунчалари билан ифодаланади.
Бизнинг қонунчилигимиздаги ҳақиқат ҳали ҳам айбдорлик белгиланмасдан масъулият пайдо бўлган айрим жиноятларга ҳавола қилинган. Буни ҳуқуқий аначронизм деб ҳисоблаш мумкин, бу фақатгина барча ҳолатларда ўз хоҳиш-иродаси билан онгли ҳаракатлар қиладиган қобилиятли одамнинг саволидир.
Бу шунингдек қонуний ҳаракатлар учун ҳам қўлланилади ва қобилиятли кишининг ихтиёрий ҳаракати фақат айрим ҳолатларда (масалан ирода тайёрлашда) қонуний тасдиқлашни талаб қилади, лекин асосан, тахмин қилинмоқда. Фақат бу ҳолатда ижтимоий восита деб аталадиган восита бўлиши мумкин.
Қонунчилик ташқарида ифодаланган бўлиши керак; Биргина фикр фақат қонун билан тартибга солинмаган. Қонун ташқи ифода этилган жисмоний ҳаракатларни тартибга солади; акс ҳолда бу моногамияга қарши кураш деган маънони англатади, бу афсуски, қадим замонлардан яхши маълум. Қонуний хатти-ҳаракатлар ният ва қарашлар билан чегараланмайди: фақатгина жисмоний ҳаракат ёки ҳаракатсизлик деб айтилиши мумкин.
Ҳодисаларни аниқ тартибга солиш; фойдали ёки зарарли бўладими, қонунийми ёки ноқонуний бўладими-йўқми, қонуний-ҳуқуқий ҳужжатлар кўпинча муайян доирада чекланган етарли тўлиқлик билан қонун нормаларида тасвирланади. Ушбу асослар, бир томондан, жисмоний ва юридик шахсларга қонун томонидан рағбатлантириладиган хатти-ҳаракатлар имкониятини кафолатлайди ва тақиқланган фаолият чэгараларини белгилайди ва бошқа томондан давлат органлари ва уларнинг вакилларини одамларнинг хатти-ҳаракатларига ортиқча аралашишдан сақлайди.
Бошқача қилиб айтганда, қонуний хатти-ҳаракатлар аниқ расмийлаштирилди, бу аниқлик, барқарорлик, аниқлик, лекин баъзан инсон ҳаётининг улкан нуанcеларини бухгалтерия ҳисобига тўсқинлик қиладиган ҳаддан ташқари қатъийликдир. Ҳуқуқ берилмайдиган ҳолатлар қуйида муҳокама қилинади.
Бу билан ҳар қандай юридик хатти-ҳаракатларнинг яна бир белгиси боғлиқ; ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари томонидан давлатни назорат қилиш. Шундай қилиб, юридик хатти-ҳаракатлар (эҳтимол, диспозиция меъёрлари бундан мустасно) ўз субъектлари учун алоҳида масала бўлиб қолмайди.
Бошқариш кучи қуйидагиларни англатади: а) расмий текширишга оид ҳаракатларнинг мавжудлиги; б) тасдиқланган ҳаракатлар (ҳаракатсизликлар) била туриб ва ихтиёрий равишда бажарилганлигини исботлаш имконияти; c) ушбу ҳаракатларнинг (ҳаракатсизликнинг) ҳуқуқий хусусиятини, хусусан, улар қонуний бўлиши мумкинлигини аниқлаш имконияти; д) давлат органларининг қонунга мувофиқ ҳаракатнинг қонуний оқибатларини тан олиш, амалга ошириш ёки ҳал қилиш ҳуқуқи.
Ниҳоят, ҳар қандай юридик хатти-ҳаракатларнинг бошқа умумий мулки: бу қонуний оқибатларга олиб келади. Улар турли хил, баъзида жуда қарама-қаршидир ва бу курсда етарли даражада батафсил муҳокама қилинади. Бироқ, у нотўғри бўлар еди, бу фақат бир белгиси ҳуқуқий хатти аниқлаш таъкидлаш лозим: биринчи, у ўрта, чунки ичида (норма остида далолатнома ёки камчиликни содир келиб чиқади ҳуқуқий оқибатлари); иккинчидан, улар баъзан воқеалар ёки ҳодисалар инсон хулқ емас (табиий офатлар, туғилган ва вафот, ва ҳоказо) натижасида содир
Юқорида келтирилган қонуний ва ноқонуний хатти-ҳаракатларнинг одатийлиги бир хил ижтимоий соҳада (ва ҳуқуқ соҳаси) бир хил масалалар билан тушунтирилади ва асосан хатти-нормаларни белгилашга ва унинг бажарилишига ёки бузилишига олиб келадиган оқибатларни аниқлашга асосланган шу каби усуллар билан бошқарилади.
Келинг, икки турдаги ҳуқуқий хатти-ҳаракатларнинг фарқловчи белгиларини кўриб чиқинг: қонуний ва ноҳақ. Бу ерда бир нечта белги бўлади.
Биринчиси, бу бир-бирининг зид ижтимоий аҳамиятга эга. Агар қонуний ҳаракатлар ижтимоий тизимни кучайтирса, унда қонунбузар ҳаракатлар уни бузади.
Учинчидан, ушбу турнинг ҳуқуқий характеристикалари нормалар мазмунидан тортиб то жазо чораларига қадар бутунлай бошқача(бажарилмаслиги): жазолаш, рағбатлантириш, бекор қилиш ва ҳ.к.
Тўртинчидан, аксарият ҳолларда қонуннинг қонунийлиги ёки қонунбузарлиги унинг ижобий ёки ўз навбатида салбий ахлоқий баҳосига тўғри келади. Кўп ҳолларда, лекин ҳар доим ҳам мумкин емас, ахлоқий меъёрлар (масалан, касал қариндошга ёрдам беришдан бош тортиш) томонидан тасдиқланмаган қонуний ҳаракат.
Бошқа томондан, атрофдагилар томонидан ахлоқий жиҳатдан маъқул бўлган ҳаракат бўлиши мумкин, аммо сиз уни қонуний деб атай олмайсиз (масалан, ҳуқуқбузарга оммавий зарба беришингиз мумкин). Ҳар иккаласи ҳам ахлоқий жиҳатдан тасдиқланган қонуний ҳаракатларнинг умумий тавсифини истисно қилиш ва ноқонуний хатти- . Бироқ биласизки, истисносиз ҳеч қандай қоидалар йўқ.
Юридик хатти-ҳаракатларнинг ҳисобга олинган хусусиятларини инобатга олган ҳолда, биз унинг умумий таърифига, аниқроқ, ҳуқуқий меъёрга амал қилган хатти-ҳаракатларига қайтамиз. Яхши айтганда, ҳуқуқий - бу хатти-ҳаракатлар қонун таъсирида амалга оширилади; қонун билан ёки қонунчилик соҳасида хулқ-атвори билан тартибга солинганми?
Кўриниб турибдики, юқорида айтилган сўзларнинг кўпчилиги муҳим камчиликларга эга. Шундай қилиб, барча қонуний хатти-ҳаракатлар қонунчилик таъсири остида амалга оширилмайди, масалан, сотиб олиш, фуқаролик қонунни ўйламайди, фуқаролик кодексига емас, балки моддий манфаатга қараб бошқарилади. «Қонун билан тартибга солинган» ибораси ҳам ноаниқдир, чунки уни ноқонуний хатти-ҳаракатларга солиш қийин
"Ҳуқуқ соҳасидаги хатти-ҳаракатлар" га келсак, у фақат қонун субъектлари емас, балки, агар улар қонуний оқибатларга олиб келадиган бўлса, ҳар қандай шахс (болалар, ақлдан озмаганлар) ҳаракатларини ўз ичига олади. Шу сабабларга кўра "қонун томонидан тақдим этилган хатти-ҳаракатлар" иборасини ишлатиш яхшироқдир. Келинг, қонуний ва ноқонуний ҳаракатлар тушунчалари ва белгиларини батафсил кўриб чиқайлик.