3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

14.3. Ҳуқуқ нормаларининг турлари

Юридик нормаларни таснифлашнинг тўртта мезони мавжуд: 1) ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш функциялари; 2) ҳуқуқий тартибга солиш предмети; 3) ҳуқуқий тартибга солиш методи; 4) нормани ифодалаш шакли. Ҳуқуқ нормаларини, уларда мустаҳкамланган қоидалар хусусиятига қараб қуйидагича таснифлашмумкин:

Ҳуқуқ ва ваколат берувчи нормалар – яъни, ҳуқуқ субъек- тига қандай ҳаракатларни содир этиш м у м к и н л и г и н и кўр- сатувчи нормалар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конс- титуциясининг 31-моддасига биноан, «ҳамма учун виждон эр- кинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган динига эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбурий сингдиришга йўл қўйилмайди».
Мажбурият юкловчи нормалар – яъни, қандай ҳаракат- ларни содир этиш л о з и м л и г и н и кўрсатувчи нормалар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 50-мод- дасига биноан, «Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар».
Ман қилувчи нормалар – яъни, ҳуқуқ субъектига муайян хатти-ҳаракатларни содир этишини ман қилувчи нормалар. Маса- лан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг57-моддасида «махфий жамиятлар ва уюшмалар тузиш тақиқланади», деб кўрсатилаган ва бу қоида ман этиш характерига эга.
Рағбатлантирувчи нормалар – ҳуқуқий муносабатлар субъ- ектлари давлат ва жамият манфаатига фойда келтирадиган хатти- ҳаракат вариантлари учун рағбат, имтиёз белгиловчи нормалар. Бунда ўзининг юридик ва ижтимоий бурчига виждонан, сидқи- дилдан ёндашган ва яхши натижаларга эришган шахслар учун рағбатлантириш чоралари белгиланади. Рағбатлантирувчи норма- лар кишиларни юқори самара билан меҳнат қилиш, ижодий ва ижтимоий фаолликка ундовчи қоидалардир (масалан, Давлат мукофотлари тўғрисидаги қонун, илғорларни тақдирлаш қоида- лари ва ҳоказо).
Тавсия этувчи нормалар – хатти-ҳаракат ва хулқ-атворнинг энг мақсадга мувофиқ, давлат нуқтаи назаридан эътиборли бўл- ган вариантини белгилайди. Тавсия этувчи нормалар, одатда, нодавлат жамоат ташкилотлари, ҳиссадорлик жамиятлари, давлат корхоналари ва илмий муассасаларга йўналтирилган бўлади. Бозор иқтисодиёти муносабатлари ривожланиб боргани сайин давлат хўжалик ва ҳиссадорлик уюшмаларининг ишларига кам- роқ аралашиб, уларга берадиган ҳуқуқий тавсияларининг салмоғи ҳам камайиб боради. Аввал императив хусусиятга эга бўлган кўплаб нормалар тобора тавсиявий мазмун касб этади.