3-maliy mashg`ulot: Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari

So‘z birikmasi Gap

Yoqmli musiqa Musiqa yoqmli

Yozuvchi Oybek Oybek — yozuvchi

Ko‘p kitob Kitob ko‘p

Birinchi ustundagi so‘z birikmalarida ohang ham, fikr ham mantiqan davom ettirilishi talab qilinadi.

Masalan: Yoqimli musiqa (dillarga halovat baxsh etardi). Yozuvchi Oybek (o‘zining butun umrini xalq xizmatiga bag‘ishladi). Ko‘p kitob (o‘qish foydali).

Ikkinchi ustundagi gaplar – Musiqa yoqmli, Oybek — yozuvchi. Kitob ko‘p – mantiqan tugallangan fikr bo‘lib, so‘zlovchining musiqa, Oybek, kitob haqidagi xulosasi aytilgan. Fikrni davom ettirishga hojat yo‘qligi aniq ko‘rinib turibdi.

3. Gapning grammatik jihatdan shakllangan bo‘lishini bilishda so‘z birikmasidan so‘zlarning va gap bo‘laklarning o‘zaro bog‘lanishini – gapdagi so‘zlar qo‘shilmasini tushunish muhim o‘rin egallaydi. Talabalarning so‘z birikmasiga oid bilimlarni puxta egallab olishlari, gap, gap bo‘laklariga oid ma’lumotlarni mustahkam o‘zlashtirishlariga, mazkur bilim va ko‘nikmalarni o‘z nutqda to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llash malakasini hosil qilishlariga zamin bo‘ladi.

4. Gap – fikr bayon qilishning eng sodda shakli. Nutqdagi bundan keyingi bo‘linishlar undagi tugallangan ohang va tugal fikr ifodalash, aniqlik va xususiylikning yo‘qolishiga olib keladi.

Yuqoridagi fikrlar va ilmiy tahlilga asoslanib, quyidagi xulosaga kelinadi:

Gap – aloqa aralashuvning muhim vositasi; u nisbiy tugallangan fikr bildiradi; grammatik jihatdan shakllangan bo‘ladi; tugallangan ohang bilan aytiladi. Ammo bu xulosa tayyor holida berilmasdan, uni o‘quvchilarning o‘zi misollar tahlili orqali «kashf qilishsa», maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Mazkur mavzuni o‘rganish jarayonida darak, so‘roq, buyruq, his-hayajon gaplar haqidagi bilimlar takrorlanadi, mustahkamlanadi; ularni gaplar oxiriga qo‘yiladigan tinish belgilariga asoslanib, ifodali o‘qish mashq qilinadi, «qiroat san’ati» haqida ma’lum tushunchalar beriladi.

Har bir gap o‘ziga xos va mos ohang bilan aytiladi, yozuvda bunday gaplar oxiriga qo‘yiladigan tinish belgilari orqali farqlanadi.

Gapda so‘zlarni bir-biri bilan bog‘lashga xizmat qiladigan vositalar ustida ishlash uchun quyidagi gaplardan foydalanish mumkin:

1. Badiiy asar o‘qish (bilan) hordiq chiqaramiz. 2. Topshiriq o‘z vaqti (da) bajarildi. 3. Shahnoza shahar(ning) qurilishi(ni), u(ning) havosi (ni) maqtadi.