3. Komil insonni tarbiyalashda tarixning roli. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Tayanch tushunchalar

O‘zbekiston jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi.

Tayanch tushunchalar: tosh davri. Paleolit. Antropogenez. Evolyutsiya. O’zlashtiruvchi xo’jalik. Chopper. Sivilizatsiya. Ibtidoiy to’da. Neandertal. Urug’ jamoasi. Kromanon. Madaniyat. Matriarxat. Politeizm. Animizm. Totemizm. Fetishizm. Mezolit. Mikrolitlar. Neolit. Ishlab chiqaruvchi xo’jalik. Eneolit. Bronza davri. Birinchi yirik mehnat taqsimoti. Ikkinchi yirik mehnat taqsimoti. Patriarxat. Monoteizm. Harbiy demokratiya davri. Hududiy qo’shnichilik jamoasi.

1.O`zbekiston hududi eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasining o‘choqlaridan biri bo‘lib kelgan. Markaziy Osiyo, shu jumladan O`zbekiston hududlarida olib borilayotgan tadqiqot ishlarining ko‘lami va natijalari bunga yaqqol dalil bo‘la oladi.

Qadimda Turon, o‘rta asrlarda Movarounnahr, keyinchalik Turkiston, O‘rta Osiyo, Markaziy Osiyo deb atalgan hudud insoniyat sivilizatsiyasi ilk o‘choqlaridan biri bo‘lgan. Arxeologlar va boshqa olimlar o‘lkamiz o‘tmishini taqiq etib, bu makon jahon sivilizatsiyasining o‘choqlaridan biri ekanligini ta’kidlamoqdalar. O`zbekiston Prezidenti I.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida “Hozir O`zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganganligini jahon tan olmoqda”,– deydi. “Sivilizatsiya” so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, u hozirgi zamonda insoniyatning komillikka, yetuklikka intilish mazmunida talqin etiladi, shuningdek u inson hayoti uchun qulayliklar yaratish jarayonini ifodalovchi tushuncha hamdir. Adabiyotda bu so‘z “tamaddun” deb ham ataladi va madaniy hayotga, taraqqiyotga erishuv jarayoni ma’nosida ishlatiladi. qomusiy kitoblarda sivilizatsiya–jamiyat taraqqiyoti jarayonida yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar, shuningdek ularni yanada ko‘paytirib va takomillashtirib borish usullarining majmui, deyiladi. Demak, sivilizatsiya insoniyat taraqqiyotining mahsuli va ayni paytda zaminidir.

Sivilizatsiya qadimda yer kurrasining turli hududlarida mustaqil ravishda paydo bo‘lgangan va shu sababdan uning o‘ziga xos ko‘rinishlari mavjud. Zamonlar o‘tib bu mahalliy sivilizatsiyalarning bir qator xususiyatlari boshqa hududlardagi taraqqiyot belgilari bilan qorishib, umuminsoniy sivilizatsiya vujudga kelgan. Asrlar osha bu madaniyat darajasi oshib borgan, takomillashgan, yangi cho‘qqilarga erishgan.

Olimlarimiz xulosalari, ko‘plab ashyoviy dalillardan bilamizki, geografik joylashuvi, iqlimi va boshqa qulayliklari tufayli O`zbekiston insoniyatning qadimgi makonlaridan biri bo‘lgan.

Yer yuzida insoniyat paydo bo‘lishi haqida turlicha qarashlar, fikrlar, taxminlar mavjud. Masalan, bir guruh olimlar (Ch.Darvin, F.Engels) odam maymundan tarqalgan va bunda asosiy rolni mehnat o‘ynagan deyishsa, boshqa bir guruh olimlar, shuningdek, din odamni xudo yaratgan deb ta’lim beradi. Xatto insoniyat yerga bir vaqtlar o‘zga sayyoradan kelgan degan g‘oyalar ham yo‘q emas. Shu bilan birga haligacha odamning paydo bo‘lishi to‘g‘risida aniq ilmiy asoslangan dalil isbot yo‘q. Shunday ekan, biz bugungi mavzuimizda tarixiy voqea va xodisalarni yoritishda tarixiylik, haqqoniylik va ilmiylik tamoyillariga amal qilib, mavzuni tushuntirishga harakat qilamiz.

Uzoq asrlar davomida qadimgi ajdodlarimiz asta–sekin atrof dunyo haqida tasavvur hosil qilganlar, tabiiy muhitga moslasha borganlar. Hayot uchun ko‘rash jarayonida qadimgi odamlar turli mehnat qurollarini yaratganlar, ularni takomillashtirganlar, tabiat ne’matlaridan to‘larok foydalanishga intilganlar. Tosh asridan tortib to bugunga qadar bo‘lgan o‘ta noyob va ahamiyatli ashyolar mamlakatimiz hududlarida madaniy–ma’naviy va ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot qadimda paydo bo‘lganligi va uning rivojlanishi uzluksiz davom etganligini tasdiqlaydi..

Insoniyatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi (antropogenez) uzoq davom etgan tarixiy jarayondir. Uning bosib o‘tgan davrlari, ya’ni shakllanishi, irqlarga ajralishi, ma’naviyati, madaniyati, san’ati, turmush tarzi, umuman tarixiy taraqqiyotda erishgan yutuqlari beqiyosdir.Shu ma’noda insoniyatning eng qadimgi davrlardan to hozirgi kunlargacha bosib o‘tgan tarixiy taraqqiyot yo‘li, qisqa qilib aytganda “sivilizatsiya” deyiladi.

Insoniyat sivilizatsiyasi uzoq davom etgan jarayon bulib, ayrim tadqiqotlarda u bundan 3-3,5 mln yil boshlangan (ingliz ota-bola Liki) deyilsa, boshqalarda 1 mln. yil 700-600 ming yil (E.Dyubua), D.Blekda 600-500 ming yil deyiladi. Bunday odamlar fanda “Zinjantrop”-ishbilarmon odamlar va Avstralopitek (Janub odami), “pitekantrop” (maymun odam), “sinantrop” (Xitoy odami) kabi nomlar bilan tadqiq qilingan, o‘rganilgan.

2. Hozirgi paytda Markaziy Osiyo hududida ibtidoiy jamiyatning rivojlanish bosqichlari quyidagi davrlarga bo‘linadi:

1. 
   Paleolit (“palayos”-qadimgi, “litos”-tosh) davri; bundan taxminan 1 million yil ilgari boshlanib, 15-12 ming yil ilgari tugaydi; o‘z navbatida bu davr uchga bo‘linadi;
   

a) ilk paleolit-(Ashel’) davri, 1 million - 100 - ming yillikni o‘z ichiga oladi;

b) o‘rta paleolit-(Muste) davri, mil. avv. 100-40 - ming yilliklar;

v) so‘nggi paleolit-mil. avv. 40-12 - ming yilliklar;

2. Mezolit (“mezos”-o‘rta, “litos”-tosh) miloddan avvalgi 12-7 - ming yilliklar.

3. Neolit (“neos”-yangi, “litos” tosh) miloddan avvalgi 6-4 - ming yilliklar.

4. Eneolit (mis-tosh davri)-miloddan avvalgi 4 - ming yillikning oxiri 3 - ming yillikning boshi.

5. Bronza davri-miloddan avvalgi 3-2 - ming yilliklar.

6. Temir davri-miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlaridan.

O`zbekiston hududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgohlari Farg‘ona vodiysidagi Selung‘ur, Toshkent viloyatidagi Ko‘lbuloq, Buxorodagi Uchtut makonlaridan topilgan. Bu davr odamlari toshlardan qo‘pol qurollar (chopperlar) yasab, termachilik va jamoa bo‘lib ov qilish balan shug‘ullangan. Ilk paleolit davri odamlari jismoniy jihatdan ham, aqliy jihatdan ham hozirgi odamlardan tubdan farq qilgan. Ular tabiat oldida ojiz bo‘lib, faqat tayyor mahsulotlarni o‘zlashtirganlar. Ular na diniy tushunchani, na dehqonchilikni va na Chorvachilikni bilganlar.

Yaqin yillargacha O`zbekiston hududida odamlar bundan 100 ming yillar ilgari yashay boshlagan deb hisoblanardi.Biroq o‘tgan asrning 80-yillarida arxeolog olim U.Islomov boshchiligidagi tadqiqotchilar Farg‘ona vodiysidagi Selengur (So‘x tumani) g‘oridan poleolit davriga oid ajdodlarimiz yashagan joyni topgach, fikrlar o‘zgardi.

Ilk paleolit davriga oid Selungurda 13 ta madaniy qatlam aniqlandi. Bu yerdagi topilmalarning yoshi 1 mln. yildan ziyodroq. Bu yerdan topilgan odam jag‘ va yelka suyaklari, tishlari xududimizda “fergantrop” deb nomlangan odamlar yashaganligi va O`zbekiston haqiqiqatdan ham insoniyat sivilizatsiyasi o‘choqlaridan biri ekanligini isbotladi. Toshkent viloyatidagi Obirahmat, Samarqand viloyatidagi qo‘tirbuloq makonlari ham paleolit davriga oid bo‘lib, ularning birinchisidan 21 ta, ikkinchisidan 5 ta madaniy qatlam topib o‘rganilgan. Bu joylarda ko‘plab tosh qurollardan tashqari fil, bug‘u, yovvoyi ot, quyon, echki, to‘ng‘iz, jayron, arxar kabi xayvon suyaklari, gulxan, kul, ko‘mir qoldiqlari ham topilgan. Bu inson uzoq vaqtlar davomida mazkur makonlarda yashaganligidan dalolat beradi.

O‘rta paleolit davri makonlari Toshkent vohasidagi Obirahmat, Xo‘jakent, Samarqanddagi Omonqo‘ton, Boysun tog‘laridagi Teshiktosh kabi bir qator makonlarda aniqlangan bo‘lib, ulardan shu davrga oid ko‘pgina turli toshlardan yasalgan mehnat qurollari topilgan. Shuningdek bu davrga oid manzilgohlar Farg‘ona, Buxoro, Navoiy viloyatlarining 50 ga yaqin joylarida topilgan. Obirahmat makoni yoysimon shaklda bo‘lib, bu yerda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlam aniqlangan. Topilmalar orasida nukleuslar, parrakchalar, o‘tkir uchli sixchalar, qirg‘ichlar uchraydi, shuningdek, turli hayvonlarning suyaklari ham ko‘pchilikni tashkil etadi.¹

O‘rta paleolit (muste) davriga oid eng katta yodgorlik 1938 yilda A.Okladnikov tomonidan ochilgan Surxandaryoning Boysun tog‘idagi Teshiktosh g‘oridir. Bu g‘or-makonning kengligi 20 metr, balandligi 9 metr, chuqurligi 21 metr bo‘lib 5 ta madaniy qatlamdan iborat. Bu yerda 3 mingga yaqin tosh qurollar turli xayvonlar suyaklari topildi. Eng muhimi bu g‘ordan 9-11 yoshli bolaning skeleti topilganligi bo‘ldi. U neandertal tipidagi odam vakili edi.

O‘rta paleolit davriga kelib ibtidoiy jamiyat odamlarining mehnat qurollari takomillashib, turmushida yangi unsurlar paydo bo‘la boshlaydi. Eng muhimi, ibtidoiy to‘dadan Urug‘chilik jamoasiga o‘tish boshlanadi. Shimoldan ulkan muzlik siljib kelishi va hamma yoqda sovuq kuchayishi sababli olov kashf etiladi. Odamlar o‘choqlar atroflarida to‘planib, ibtidoiy turar-joylarga asos soldilar. Jamoa bo‘lib ov qilish paydo bo‘ladi. Shunday qilib, o‘rta paleolit davriga kelib qadimgi odamlar O‘rta Osiyoning keng hududlariga tarqala bordi. Bunga mintaqa tabiiy iqlimining o‘ziga xosligi ham ta’sir ko‘rsatgan

So‘nggi paleolit qadimgi tosh davrining so‘nggi bosqichidir. Bu davrga oid makonlar Ohangarondagi qo‘lbuloq, Toshkentning g‘arbidagi Bo‘zsuv 1 hamda Samarqand atroflaridan topilgan. Ulardan topilgan topilmalar orasida qirg‘ichlar, kesgichlar, sixchalar, pichoqlar, boltalar kabi qurollar bor. Bu davrga kelib odamlar faqat tog‘li hududlarda emas, tekisliklarda ham yashay boshlaydilar. Bu davrning eng katta yutug‘i urug‘chilik tuzumi (matriarxat)ga o‘tilishidir.

Shunday qilib, paleolit davrida ibtidoiy odamlar xo‘jalik yuritishning eng oddiy yo‘llaridan (termachilikdan) murakkabroq ko‘rinishlariga (ovchilik, baliqchilik) ga o‘tdilar. Olov kashf etildi. Ibtidoiy turar-joylar o‘zlashtirildi. Insoniyat ibtidoiy to‘da davridan urug‘chilik tuzumiga o‘tdi. Mehnat qurollari takomillashib, turlari ko‘paya bordi, dastlabki diniy qarashlar paydo bo‘ldi. Demak, inson tarixining eng uzoq davom etgan bosqichi bo‘lmish qadimgi tosh davrida odamning shakllanish jarayoni asosan yakun topadi. Keyingi tosh davrlarida turli irqlar shakllanligi ma’lum. Olimlar, xususan uch irq–evropid, negroid va mongoloid irqlari shakllanligini ta’kidlaydilar

O`zbekiston hududida mezolit davriga oid Machay (Surxondaryo), Obishir (Farg‘ona vadiysi), Bo‘zsuv, qo‘shilish (Toshkent) kabi manzilgohlar topib o‘rganildi.Bu davrda qurollar turi ko‘paydi. Suyak va yog‘ochdan dastachalar paydo bo‘ldi. Masalan: Machay g‘oridan bigiz, igna pichoq, keskich, ushatgich, nayza, o‘q uchlari, shuningdek, 20 turdan ziyod hayvon suyaklari topildi.. Bu davrga kelib muzlik yana Shimolga qaytadi. Hayvonot va o‘simlik dunyosida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Insoniyat o‘z tarixidagi dastlabki murakkab moslamani - o‘q-yoyni kashf etdi. Bu davrning oxirlarida ibtidoiy to‘da o‘rnida ibtidoiy jamoa–urug‘chilik tuzumi vujudga kela boshlaydi. Dastlab urug‘chilik jamoalaridagi qarindoshlik ona tomonidan bo‘lgan. Shuning uchun insoniyat taraqqiyotning bu bosqichini olimlar matriarxat deb atadi. Ona urug‘i keyingi tosh davrlarida ham hukmronlik qilgan. Farg‘onaning Obishir soyidan, Toshkentning Bo‘zsuv yoqasidan, Surxondaryoning Machay qishlog‘idan va boshqa joylardan mezolit davriga oid manzilgohlar topilgan. Bu davrda bir qancha jonivorlar (it, sigir, qo‘y, echki) xonakilashtiriladi, diniy e’tiqodlar vujudga keladi, tasviriy san’at paydo bo‘la boshlaydi. Xususan, Surxondaryoning Zaraut soyida bundan taxminan 14–15 ming yil avval yaratilgan qoyatosh suratlar buning isbotidir.

Mezolit davri qurollari paleolitga nisbatan ixchamligi va sifatliligi bilan farq qiladi. Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va termachilik bilan band bo‘lgan.

Neolit davrida qadimgi qabilalar hayotida katta-katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu davr odamlari aksariyat hollarda daryo va daryo irmoqlari yoqasida, ko‘llar bo‘ylarida yashab, tabiiy imkoniyatlarga qarab, baliqchilik va ovchilik yoki dehqonchilik hamda qisman hunarmandchilik bilan shug‘ullanganlar. Neolit davrida qadimgi ajdodlarimiz loydan idishlar yasab ularni olovda pishirishni, ya’ni kulolchilikni, shuningdek ip yigiruv asosida to‘qimachilikni kashf etdilar. Xatto yog‘och yoki qamishdan qayiq yasab suvda suzishni o‘zlashtirdilar. Demak, bu davr paleolit, mezolit davrlariga nisbatan yuksak taraqqiyot davri edi.

Neolit davri qabilalari orasida qay tariqa xo‘jalik yuritilishiga qarab quyidagi madaniyatlar tarkib topgan: Joytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati, Hisor madaniyati.