3 I боб. Спорт ўйинларида мусобақалашиш фаолиятини қайд этиш ва боҳолаш усуллари

1 – жадвал
Данные соревновательной деятельности футболистов команды «Трактор» в игре с командой «МХСК» т. Политотдел 14.02.1993 г.

Фами- лия(№)	Передачи мяча		+	-			Отбор мяча		Обвод сопер.		Передача головой		Удар по вор.		Всего действий			Еффек. действ.
	корот- кие	средн.	длин.	корот- кие	средн.	длин.	+	-	+	-	+	-	+	-	+	-
2	…...	.		..	.	..	..		..	.	..			.	36	7	43	83
3	…...	..		..	..	..	..	.		..	..	..			30	10	40	75
4	…...	.	..	.	…	.		…	.	..	..	..			28	13	41	68	34
5	…...	..	.	…	….	….	..		..	…	..	…			45	34	79	57
6	…...	.	…	.	…	….	…	.		…	..			…	57	20	77	75
7	…...	..	.	..	….	…	.		..			.			37	18	55	67
8	…...	.	..		…	..	..					…	Гол		18	16	34	52
9	…...	..		….	.	.	..	.		..	.	..		…	37	18	55	67
10	…...	.	….		.	..			…	…	..	..	гол		27	10	37	73
11	…...			..	.	…	..	.	..	..	..			.	19	11	30	63
12	…...	..	..	…	..	…	..	..	.		.			…	13	15	28	47
13	26	14	19	18	26	43	9	26	28	35	9	13	4	13	519			66%

2 - жадвал

№	Ҳаракатлар номи								жами
		5м	10м	15м	20м	25м	30м	35м
1	Тез югуриш (портловчи ҳаракат)
2	Секин югуриш
3	Юриш

35

3 - жадвал

№

Ф. И .

Ўйин

Тўпни узатишлар миқдори

Тўпни рақибдан тортиб олиш миқдори

Тўпни тўхтатиш миқдори

Рақибни алдаб ўтиш миқдори

Бош билан зарба бериш миқдори

Дарвозага зарба йўллаш миқдори

Ён чизиқдан тўпни ўйинга киритиш миқдори

Бурчак тўпини ўйинга киритиш миқдори

Умумий ҳаракатлар миқдори

Сам. %

қисқа

ўрта

+

-

+

-

+

-

+

-

+

-

+

-

+

-

+

-

ж

+

-

+

-

1

2

3

4

5

6

7

36

37
Техник - тактик тайёргарликнинг юқори бўлмаган даражасини болалик ва ўсмирлик ёшидаги ўқув - машғулот жараёни муаммолари билан боғлайдилар. Айрим тадқиқотлар маълумотлари бўйича бу ёш футболчиларнинг машқ қилиш ва мусобақалашиш фаолияти номувофиқлиги оқибати ҳисобланади. Бироқ, ҳозирги пайтда ушбу муаммо деярли ўрганилмаган. Бундай вазият бўлажак спортчилар таълимининг бошланғич босқичларида спорт техникаси асосларини яратишга олиб келади, бунда ҳаракат кўникмаларини шакллантириш бўйича мақсадли ва режали иш олиб борилади. Маълумки, футбол техникасига ўргатиш жараёни ҳаракатларини босқичма - босқич шакллантириш назарияси қоидалари асосида тузиш, уни бошқариш машғулот жараёни самарадорлигини ошишига хизмат қилади. Ихтисослашувнинг биринчи босқичида ҳаракат хусусиятларини ривожлантириш асосида организмнинг аккумлятив (тўплаш) мослашиш қобилиятидан фойдаланиш ётади, бунда такрорланувчи таъсирлар натижасида асосий ҳаракат тузилмалари шаклланиши содир бўлади. Шу тариқа

таълимнинг бошланғич босқичида вариантлилик олдинга чиқади, у машғулот воситаларининг хилма - хиллиги ва катта ҳажмини қамраб олиш имконини беради.
Ўйин техникасига ўргатишни узоқ муддатли жараён сифатида қараш лозим. У таълим басқичи бўйича гуруҳланади, (бунда ҳар бир йил дастурни циклик равишда, бироқ сифат жиҳатидан янада юқори даражада такрорлайди), шунинг учун унда режалаштириш алоҳида ўрин тутиши лозим. Футбол техникасига ўргатиш жараёнини шартли равишда икки босқичга бўлиш мумкин, улар бўлажак техник қуролланганликни олдиндан белгилаб беради. Биринчи босқич – бу биринчи, иккинчи, учинчи таълим йиллари бўлиб, бу даврда тегишли машқлар ёрдамида футболнинг кўплаб оддий ва мураккаб техник элементлари, усуллари эгалланади, кенг турдаги ҳаракат кўникмалари ўзлаштирилади.
Таълимнинг бошланғич босқичи жуда кўп сонли бир мақсадли машқларни қўллаш билан ажралиб туради, улар оддий шароитда, жойда ёки
38
кичик тезликда, вақт чегараланмаган ҳолда, думалаб кетаётган тўп билан, қаршиликсиз бажарилади ва ҳоказо.
Таълимнинг иккинчи босқичи – бу тўртинчи, бешинчи, олтинчи ўқув йиллари бўлиб, техникага чуқур ўргатиш, бунда пляж – футболи хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда реал ўйин шароитларига максимал даражада яқинлаштирилиши лозим бўлган махсус воситаларни қўллаш билан ажралиб туради.
Талимда қўлланиладиган машқлар катта миқдордаги бирикишлар, алоқалар, қаршиликлар, шароит ва ҳаракатларни тез ўзгартириш билан ажралиб туради, улар мусобақа шароитига яқин техникани барқарорлаштиришга қаратилган. Амалиётда қўлланаётган методика етарлича самарали эмас, спорт мактаби ўқувчиларига техник усулларни, жумладан, ўзаро бириктирилган ҳолда оқилона қўллаш имкониятини бермайди, деган қараш мавжуд.
Машғулот – бу олинган билим, кўникма ва малакаларни мустаҳкамлаш ҳамда такомиллаштиришга қаратилган тайёргарликнинг кейинги босқичи. Машғулотнинг асосий мазмуни – техник усулларни, тактикадаги индивидуал, гуруҳ ва жамоа ҳаракатларини такомиллаштиришдан, жисмоний, ахлоқий ва иродавий хислатларни ривожлантиришдан иборат. Спорт машғулоти бу бошқариш услуби асосида узвий тарзда спортчилар тайёрлашдир [10].
Шу муносабат билан юқори малакали футболчиларни ўқитиш жараёни шундай қурилиши керакки, токи техник усуллар бир - биридан ажратилган (амалиётда кўп учраётганидек) ҳолда эмас, балки ўйин вазиятларида кўп учрагани сингари ўзаро боғланган ҳолда ўрганилиши ва такомиллаштирилиши лозим.
Футболчининг маҳорати кескин вақт тақчиллиги ва юқори ҳаяжон шароитида оқилона ҳаракатларни амалга ошириш кўникмаси билан белгиланади, бу гол вазиятларидан фойдаланишда яққол намоён бўлади.
Ўйин мантиқи ўқитишни ҳаракатдаги тўпга ишлов бериш, бунда зарбани тезкор ва турлича амалга ошириш кўникмасини шакллантиришдан бошлашни
39
тақозо этади. Табиийки, мураббийлар тезроқ ғалабаларга эришишни истаган ҳолда жисмоний хислатларни ривожлантиришга, мушакларнинг тезлик - куч имкониятини оширишга асосий эътиборни қаратадилар, бунда ҳаракатлар аниқлиги, тўпни усталик билан бошқариш назардан четда қолади.
Пляж - футболдаги асосий техник усуллар тезлик ва аниқлик билан бирлаштирилган ҳолда бажарилади, бироқ аниқликка талабни кучайтириш тезлик камайишига, тезликни ошириш эса – аниқлик сусайишига олиб келади.
Мураббийнинг вазифаси тезлик ва аниқликни уйғунликда тарбиялаш учун мақсадни аниқ белгилаб олиш лозим. Турли ёшдаги спортчиларда аниқликни машқ қилдириш учта асосий босқичга ажратилади [91]:
1) 7 ёшдан 10 - 11 ёшгача – умумий ҳаракат тайёргарлиги, барча турдаги таъсирчанликни ривожлантириш, асосий футбол кўникмаларини ўзлаштириш;
2) 11 ёшдан 14 - 15 ёшгача, жинсий балоғатга етиш даври бошланишига қадар футбол техникаси "мактабини" эгаллаш, тезлик хусусиятларини ривожлантириш босқичи;
3) жинсий балоғатга етиш даври тугагандан сўнг техник маҳоратни такомиллаштириш, махсус жисмоний тайёргарликни ошириш, индивидуал имкониятларни очиш даври. Юқорида айтилганлардан келиб чиққан ҳолда, техник усуллар ва уларнинг ўқитишдаги кетма – кетлигини ажратиш мумкин, яъни;
а) тўпни усталик билан бошқариш;
б) тўпни оёқ билан тепиш;
в) тўпни узатиш;
г) тўпни қабул қилиб олиш (ишлов бериш);
д) тўпни бошқариш:
е) тўпни олиб қўйиш;
ж) бош билан ўйнаш;
з) ташлаб бериш.

40
Футболчиларнинг техник тайёргарлигини такомиллаштиришдаги бошқача ёндашув ёш хусусиятлари ва стандарт майдонлар номувофиқлигига эътиборни қаратишдан иборат. Ўйинни ўтказиш шартларини ўзгартириш орқали жамоани шакллантириш ва тайёрлаш тамойилини ўзгартириш зарурлигига эришилди [90].

Бундай шароитда жисмоний тайёргарлик ва жисмоний ривожланишдаги етишмовчиликни техник - тактик тайёргарлик воситалари билан компенсациялаш зарур бўлди. Экспериментал ишлаб чиқилган юқори тоифали футболчилар мусобақаларини ўтказиш шароитлари ўйин фаолиятини сезиларли даражада яхшилади. Алдаб ўтиш ва тўпни олиб қўйиш сингари
техник - тактик ҳаракатларнинг 1,5 баробардан кўп кескин ошиши ва гол вазиятларининг 82,5% кўпайиши индивидуал маҳоратли ўйинчиларнинг малакаси ошишини белгилаб беради ва улардан ўйинда устувор фойдаланишни тақозо этади. Пляж - футболида техник усуллар юқори даражада мураккаб оғир координацияли спорт турларига киргани учун координация қобилиятларига юқори талабларни қўяди. Маҳоратли футболчиларнинг аниқ тайёргарлик босиқичидаги техник салоҳиятини самарали амалга ошириш учун мураббий эпчиллик намоён бўлишининг турли ёш хусусиятларини билиши зарур.
Табиийки, ўйин динамикаси ҳисобга олинган экспериментал тадқиқотлар кўриб чиқилаётган хусусиятларнинг ўсиш суръатлари бир хилда бўлмаслигини кўрсатди. Шунинг учун спортчиларда эпчилликнинг алоҳида томонларини бажариладиган ҳаракатлар табиатига боғлиқ равишда кўрсатилган йўналишида устувор ривожлантирган ҳолда такомиллаштириш изчиллигининг тахминий схемасини тавсия қилиш мумкин [91]:
– югуриш йўналиши (виражлар турлари) оҳиста ўзгартириладиган ҳаракатланиш фаолиятларида;
- югуриш йўналиши кичик амплитуда билан (тўғрига югуришга нисбатан) ўзгартириладиган ҳаракатланиш фаолиятларида;

41
- югуриш йўналиши кескин (“зигзаг” турида) ўзгартириладиган ҳаракатланиш фаолиятларида ва барча кўрсатилган эпчиллик жиҳатлари;

- барча кўрсатилган эпчиллик жиҳатлари асосан устувор таъсир қилиш орқали тез бажаришга урғу берган ҳолда. Ушбу муаммога эътибор қаратиш ўйиннинг техник усулларини эгаллаш ва уларни мусобақалашиш фаолиятида амалга ошириш муваффақиятини белгилаб беради.
Мазкур муаммога доир мисоллар таҳлили мазкур бўлим қанчалик кенг эканлигини кўрсатди, шунинг учун айрим концепциялар илмий - методик адабиётларда ўз аксини топмаган. Шу боис, бугунги кунда техник тайёргарликка нисбатан қолоқликдан қутулиш ва футболимизни юксак
техник маҳорат даражасига олиб чиқиш имконини берадиган янгича ёндашувларни излаш, жорий қилиш биринчи ўринга чиқмоқда.

4.