3. Byudjetlararo munosabatlar. Davlat byudjeti taqchilligi va profitsiti, davlat tomonidan mablag‘ jalb etish. G‘aznachilikda moliyaviy nazoratni tashkil etish. G‘aznachilikda moliyaviy nazoratning mazmuni va mohiyati

G’aznachilikda moliyaviy nazoratni tashkil etish - budjetdan mablag’ oluvchilarning majburiyatini ijroga qabul qiladi va keyin taqdim qilingan mahsulotlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun g’aznachilik ularning nomidan va ularning topshirig’iga asosan vakolatni o’ziga oladi va budjet mablag’larining maqsadli ishlatilishini ta’minlash asosida to’lovni amalga oshirish maqsadida budjetdan mablag’ oluvchilarning xo’jalik shartnomalarini majburan ro’yhatdan o’tkazida va narxlar monitoringini, budjet me’yorlariga rioya qilinishini dastlabki va joriy nazoratini amalga oshiradi.
Dastlabki moliyaviy nazorat moddiy va moliyaviy resurslarni samarasiz ishlatilishining oldini olishga hizmat qilib, bu nazoratni amalga oshirish jarayonida qo’shimcha mablag’larni jalb qilish imkoniyatlari, ko’zda tutilgan xarajatlarning asoslanmaganligini aniqlash mumkin. Nazoratning bu shaklida xo’jalik operatsiyalarining moliyaviy yoki budjet yilining boshlanishidan oldinroq qonunlar va me’yoriy xujjatlar talablarini buzilishini oldi olinadi⁷.

3-rasm. O’tkazilish vaqti bo’yicha moliyaviy nazoratning shakllari
Budjet moliyaviy nazoratining maxsus uslublari: doimiy monitoringkuzatuv, markazlashgan topshiriqlar bo’yicha tekshirish, xarajatlar smetasining ijrosi yuzasidan hujjatli taftish, xo’jalik faoliyati tahlili singari usublarga bo’linadi. Oraliq vazifalarni bajarish uchun muqobil tekshirish, pul mablag’lari va moddiy boyliklarni ro’yxatga olish, miqdor hisobni tiklash va boshqalardan foydalaniladi.
G’aznachilik tizimiga o’tishgacha bo’lgan davrda budjet ijrosi jarayoni 2 bosqichni o’z ichiga oladi: budjet tushumlarini taqsimlash va budjet mablag’larini davlat budjeti mablag’larini oluvchilar hisob raqamlariga o’tkazish. Davlat budjeti mablag’larining keyingi taqdiri butunlay foydalanuvchilarning ixtiyoriga bog’liq. Davlat budjeti mablag’laridan samarali va oqilona foydalanilishini esa buxgalteriya hisoboti orqali tekshirish mumkin.

G’aznachilik tizimiga o’tishgacha bo’lgan davrda budjet ijrosi jarayoni 2 bosqichni o’z ichiga oladi: budjet tushumlarini taqsimlash va budjet mablag’larini davlat budjeti mablag’larini oluvchilar hisob raqamlariga o’tkazish. Davlat budjeti mablag’larining keyingi taqdiri butunlay foydalanuvchilarning ixtiyoriga bog’liq. Davlat budjeti mablag’laridan samarali va oqilona foydalanilishini esa buxgalteriya hisoboti orqali tekshirish mumkin.
Davlat moliyaviy nazoratida g’aznachilik faoliyati nazorati vazifalari mavjud: qisqa fursatlarda davlat moliyaviy resurslarining real hajmini va uning istiqbol
ko’rsatkichlarini aniqlash; davlat moliyasining holati to’g’risidagi tezkor axborotlarni yig’ish, qayta
ishlash va tahlil qilish; davlat budjetining ham daromadlari, ham xarajatlari qismi kassali ijrosining
har kungi detallashtirilgan monitoringini o’tkazish;

• 
  tasdiqlangan budjet mablag’lari doirasida budjet tashkilotlarining tovarlar va xizmatlar etkazib beruvchilar oldida majburiyatlar qabul qilish bosqichida (shartnomalar, kontraktlar tuzish) dastlabki nazorat qilish;
  

• 
  moliya organlari tomonidan budjet xarajatlarini o’z vaqtida va manzilli moliyalashtirish bilan budjet mablag’larini bosh taqsimlovchilar tomonidan suiste’mol qilish va noto’g’ri ishlatishning oldini olish maqsadida joriy nazorat qilish;
  
• 
  budjet tashkilotlari majburiyatlarini olgandan keyin pul mablag’larini g’aznachilik hisobraqamidan to’g’ridan-to’g’ri ta’minotchilarning hisobraqamiga o’tkazish natijasida pul oqimlari harakati bo’yicha jarayonlarni qisqartirish; g’aznachilikning bir pog’onasidan ikkinchi pog’onasiga pul mablag’larini
  

o’tkazishni soddalashtirish natijasida budjet mablag’larini tezkor ishlatish.