2A1-topar talabası Seydullaeva Mehriban «Fizikanı oqıtıwdı programmalastırıw» temasınan kurs jumí

Shavkat Mirziyoev
Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2018-jıl 6-apreldegi
«Ulıwma orta bilim beriw hám orta arnawlı kásip-óner bilimlendiriwdiń
mámleketlik bilimlendiriw standartların tastıyıqlaw haqqında»ǵı hám 15-marttaǵı«Ulıwma orta bilim beriw haqqındaǵı nızamdı tastıyıqlaw haqqında»ǵı qararlarıbilimlendiriw tarawında túpkilikli ózgerislerdi júzege shıǵardı. Bilimlendiriwtarawı baǵdarındaǵı elimizde ámelge asırılıp atırg`an reformalar jańa basqıshqaendi.
Bilimlendiriw mákemelerin qurıw, rekonstruktsiyalaw, iri ońlaw, zamanagóy
oqıw-laboratoriya úskeneleri, kompyuter texnikası ha`m oqıw-metodikalıq
qollanbalar menen ta`miyinlew boyınsha jumıslardı ámelge asırıw arqalı olardıń
materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew, mektepke shekemgi bilimlendiriw
mákemeleri tarmaǵın keńeytiw, balalardıń intellektuallıq, estetikalıq hám fizikalıqrawajlanıwı ushın usı mákemelerdegi sharayatlardı túp-tiykarınan jaqsılaw, balalardımektepke shekemgi bilimlendiriw menen qamtıp alıw kólemin keńeytiw hám onıńqolaylılıqların támiyinlew, pedagoglardıń hám qánigelerdiń bilim dárejesinarttırıw, ulıwma orta bilim beriwdiń sapasın jaqsılaw, shet tiller, informatika,matematika, fizika,barların rekonstruktsiyalaw, bilim beriw hám oqıtıwdıń sapasın bahalawdıńxalıqaralıq standartların engiziw tiykarında joqarı bilim mekemeleri belsendiliginińnátiyjeliligin arttırıw, ilim-izertlew hám innovatsiya iskerligin xoshametlew, ilimiyhám innovatsiya jetiskenliklerin ámeliyatqa engiziwdiń nátiyjeli mexanizmlerinjaratıw sıyaqlı ko`plegen wazıypalar óz náwbetinde hár bir xızmetkerden 2017-2018-oqıw jılında ǵayrat penen islewin, pidayılıqtı talap etedi.
I-bap. Fizika pánin oqıtıwdıń áhimiyeti
1.1& Fizikanı oqıtıwdan aldın bilimlendiriw sistemasında bolıp atırǵan sońǵı xabarlar haqqında

Dúnyadagi túrli mámleketlerdegi xaliq bilimlendiriw awhalin tereńirek

úyreniw hám salistirmali metodtin paydalaniwǵa obektiv talap
bilimlendiriw sistemasinda ózgeris jasawdi talap qilǵan sotsial- ekonomikaliq
hám siyasiy jilisiwlar dáwirinde aniq kózge taslanadi.
Aldinǵi eski jergilikli hám birlik ornina, ózinde islep shiǵaratugin
ónimler esabina jasaw ornina milletlerdin bir-biri menen hár tárepleme
baylanisi payda bolmaqta.Bunday baylanıs materiallıq ómirgede, ruwxıy
ómirgede teppe-teń baylinisli. Ayrim milletlerdiń ruwxıy iskerligi uliwma
boylig`ina aylanbaqta. Tariyxiy materialimiz pritsiplerine tiykarlanip
salistirmali pedagogika rawajlaniwdiń tómendegi dáwirlerin kórsetiw múmkin.
Oqıtıwdı rawajlandırıwǵa kómeklesiwshi xalıqaralıq shólkemler
Bul shólkem Birlesken Milletler Shólkeminin` bilimlendiriw, pán,
ma`deniyat ma`selelerin rawajlandiriwǵa qániygelestirilgen shólkem bolıp, ol
1946-jılda sho`lkemlestirilgen. 1992-jıldıń maǵliwmatlarına qaraǵanda bul
xalıq ara shólkemge dúnyanıń 171 mámleketi, solardan Ózbekstan da aǵza
bolıp esaplanadı. Bul shólkemniń mákan jayı Frantsiyaniń bas qalası Parij
qalasında bolıp onıń joqarı basqarıw organı
– Bas direktor bolıp esaplanadı.Bul xalıq aralıq shólkemge aǵza
bolǵan ma`mleketlerdiń wákilleri 2 jılda 1 márte ózleriniń Bas
konferentsiyalarina toplanadi.Bul jiynalista olar YuNESKOnin` keyingi 2
jilliq da`stu`rin qabillaydi. Bul da`stu`rdi a`melge asiriw ushin og`an ag`za bolg`an
ma`mleketler qarjina byudjet ajiratadi. YuNESKO jumisi xaliq araliq birlik,
tinishliqti saqlaw ma`seleleri tiykarg`i orindi iyeleydi. YuNESKOnin` jumisi
ju`da` ko`p ha`m ha`r qiyli.Hesh bolmasa onin` bilimlendiriw boyinsha ha`reketinena`zer taslayiq.Bul jumislar ju`da` ko`p bag`darlarda alip bariladi ha`mbul bag`darlar bir birinen a`hmiyetli. Bul rawajlanip atirg`an
ma`mleketlerde sawatsizliqti tamamlaw, du`n`ya bilimlendiriwi
rawajlaniwindag`i tendentsiyalardi analiz qiliw ha`m oni ken` tarqatiw, ol
yamasa bul ma`mlekette bilimlendiriw boyinsha alip barilatug`in siyasatti
ha`m ekonomikaliq ha`m ruwxiyliq jaqtan xoshametlew ha`m t.b.
YuNESKO mazmunli bilimlendiriwinin` ha`mme ushin birdey mu`mkinshilik
jaratiwin ta`miyinlew, onin` u`zliksizligin qarar taptiriw, bilimlendiriwdi
ha`m onin` formasin keleshek rawajlaniwi basqishlarinan kelip shig`adi.
Oqitiwshi kadrlar tayarlaw, olardi teoriyaliq metodikaliq sanasin ha`mme waqit asiripbariw, du`n`yanin` ayirim ma`mleketlerinde mashqala bolip esaplang`an
hayal-qizlardin` erler menen ten` bilim aliw huqiqlarin ta`miyinlew,
ekologiyaliq bilimlendiriwdi jolg`a qoyiw, sabaqliq ha`m da`stu`rlerdi
rawajlandiriw, ma`mleketler ortasinda bilimlendiriw boyinsha birliktı barliq ilajlar
menen rawajlandiriw ha`m júda` ko`p basqa ma`selelerdi sheshedi. Bul
qayirxomliq ha`reketinin` ha`mmesi jaslarg`a dúnya talaplari ruwxinda
bilim beriw, olardi xaliqara birlik, o`z-ara isenim, dosliq ruwxinda
ta`rbiyalawg`a qaratilg`an. Pa`n ha`m texnologiyani rawajlandiriw boyinshaYuNEKSKO bir qatar ma`mleketler ara da`stu`rdi a`melge asirdi.Bul tiykarinanekologiyaliq ortaliqti jaqsilaw, ortaliqti qorg`aw menen baylanisli.Ha`zirgi du`nyada milletler ha`m xaliqlardin` ma`deniy, tariyxiymiyraslarin, esteliklerin asirap abaylaw, keleshek a`wladlar ushin saqlaw,remontlaw jumislari u`lken a`hmiyetli. Bul ma`selede YuNESKO tiykarǵı orindi iyeleydi.Onin` qatarina du`nya tariyxiy esteliklerinin` maqtanishiesaplang`an Ulli Xıtay diywali, London Taueri, Klimanjarodag`i milliy parkha`m basqa min`lap obektler kiredi.Soni aytip o`tiwimiz tiyis, 1993-jildan baslap O`zbekstannin` Samarqand,Buxara, Xiywa, Qoqan, Tashkent ha`m basqa jaylardag`i ko`plegen tariyxiyestelikler solar qatarina kiredi. Ha`r jili bul qatarg`a jan`a tariyxiyestelikler kiritilip bariladi. YuNESKO ha`reketi quramina ja`ne xaliqawizeki do`retpesi, folklor, aytisiwlar, o`len`ler, xaliq namalari,laparlardi saqlaw da kiredi. A`debiyat boyinsha YuNESKOnin` roli a`siresesalmaqli.Ja`ha`n a`debiyati, onin` shax do`retpeleri, a`debiy miyras, a`sirese olta`repten qa`dirlenip toplanadi ha`m du`nyanin` tu`rli tillerine awdarma qilinip,baspadan shig`ariladi ha`m tarqatiladi.Sonin` menen birge YuNESKO axborot qatnaslarin rawajlandiriwg`a, du`nya xalqinwaqiya ha`m ha`diyselerden xabardar qiliw ma`selelerine de aktivqatnasadi, onin` rawajlaniwina ko`meklesedi. 1992-jil 2-martta O`zbekstanBirlesken milletler sho`lkemine ag`za bolip qabillandi. BMShnin` ba`rshesho`lkemlerine ag`za bolip kire aliw huqiqina iye boldi. Sol sebepliRespublikamiz 1993-jil 26-oktyabrden baslap YuNESKOg`a ag`za bolipkirdi. Joqaridag`i sa`nelerden ko`rinip turipti, O`zbekstan YuNESKOg`a ag`zabolg`anina 12 jildan ko`birek waqit o`tti. Biraq sol waqit ishinde ko`pisler qılıp u`lgerdi. 1993-jilda YuNESKOnin` ko`zge ko`ringen ekspertlerijurtimizg`a kelip, Samarqand, Buxara qalalarinin` tariyxiy esteliklerin baripko`rdi ha`m u`yrendi. Olarda bul qaladag`i tariyxiy estelikler u`lkenqizig`iwshiliq qaldirdi. Na`tiyje sol boldi xalqimizdin` bul o`shpes estelikleriqayta tiklenip, remontlaw programmasi du`zildi ha`m bul programmani
1995-jil baslarinan a`melge asiriwg`a kiritiletug`in boldi. 1994-jildin` aprel ayinda YuNESKOnin` ba`rshe bo`limlerinin` wa`killeri Tashkentke keldi.Bunnan go`zlengen maqset Orayliq Aziya Respublikalarinda YuNESKOnin`waziypalarin aniqlap aliwdan ibarat boldi.Sol jildin` oktyabr ayindaSamarqand qalasinda Orayliq Aziya respublikalarin u`yreniw institutinsho`lkemlestiriwge qarar qilindi. YuNESKO ha`reketi menen Frantsiyanin`Parij qalasinda Samarqandli alim Muhammad Tarag`ay Ulug`bektin` 600jilliq yubileyi bolip o`tti.YuNESKO sonday is ko`rsetip bir waqitta du`nya ekonomikaliq,ma`deniy ha`m ruwxiy rawajlaniwinda u`lken orin tutqan Ulli Jipek jolınkompleks u`yreniw da`stu`rin
qabilladi. Bul da`stu`rdin` maqseti Shig`is penen Batis ortasindag`i bulqurg`aqliqtag`i ha`m ten`izdegi sawda jolinin` a`hmiyetin aniqlawdan ibarat.
Endigi waqitta bul u`lken izertlewler to`rt tiykarg`i bag`darda alip barilmaqta:
1. Jipek joli ma`mleketlerine kiriwshi xaliqlardin` tili ha`m jaziwin u`yreniw.
2. Ka`rwansaraylar ornin aniqlaw ha`m olardi qayta tiklewden pochta
baylanislarin jolg`a qoyıw.
3. Kosmik arxeologiyani qayta janlandiriw.
4. Du`nya tu`ristler sho`lkemi menen birlikte jipek joli boylap turistik bag`darlardi
ashiw ha`m oni ha`reketke keltiriwden ibarat.
Ha`zirgi ku`nde respublikada YuNESKO jumislari boyinsha O`zbekstanRespublikasi milliy komissiyasi sho`lkemlestirildi. Bul komissiya quraminaalimlar, belgili ma`deniyat kisileri menen bir qatarda bilimlendiriwmekemelerinin` de wa`killeri kirgizildi. Yunisef: 1946-jildin` 1-dekabrinde BMShBas Assambleyasinin` birinshi sessiyasinda-aq bir dawistan Yunisef BMShnin`Favkulodta Balalar Fondi ati menen sho`lkemlestirildi. Yunisefsho`lkemlestirilgen da`slepki jillarda onin` hariji uristan qatti ja`birlengenEvropa ha`m Qitaydag`i balalarg`a aziq, da`ri-da`rmaq ushin sarp etile basladi.
1950-jil dekabr`de BMSh Bas Assambleyasi Yunisef wa`kalatin da`nede ken`eytirdi.Onin` qarjilari rawajlanip atirg`an ma`mleketlerdegi san sanaqsiz balalar ushinsarplana basladi. 1953-jildin` oktyabrinen BMSh Bas Assambleyasi Yuniseftio`zinin` diniy organina aylandirildi.Endi ol Birlesken MilletlerSho`lkeminin` balalar fondina aylandirildi.Biraq onin` kepillikleri ha`mwaziypalari toliqlig`insha saqlap qalindi. 1960-jillardan baslap YuNISEF balalarma`pin global qorg`awshi organg`a aylandi. 1965-jilda YuNISEFtin` Nobel`siylig`ina iye boliwi xaliqara balalar turmisinda u`lken qayirqomliq bolip paydabolg`anin toliq da`lilledi. Ha`zirgi da`wirde de YuNISEF balalap ma`pinqorg`awg`a, olardi saw salamat, oqimisli bolip o`siwlerine ko`meklesiw, balalaro`limshiliginin` aldin aliw, qirg`in keltiriwshi ha`m basqa qa`wipli9keselliklerden qorg`aw, analiq ha`m balaliqti qorg`aw, hesh bolmasa qizlar ha`m ulbalalarg`a biypul baslawish mag`liwmat beriw, olar tinishlig`in ta`miyinlewjumislarina tiykarg`i itibardi qaratpaqta. O`zbekstan Respublikasi o`zg`a`rezsizligine iye bolg`annan son` qayirqomliq sho`lkemi bizin`ma`mleketimizde de o`zinin` insaniyliq ha`reketin baslap jiberdi. Onin`respublikamizdag`i ha`reketinin` tiykarg`i bag`darlari analiq ha`m balaliqtiqorg`aw, olarg`a kerekli meditsinaliq ja`rdemdi ko`rsetiwdi, toliq bilimlendiriw,turmis sharayatin jaqsilaw, sotsialliq qorg`awdan ibarat edi. Sonin` menen birgeYuNISEF respublikamizda analar ha`m balalar keselliklerinin` aldin aliw, olardi100% immunizatsiya qiliw balalardi sheshek, ash terleme, difteriya, poliomieit,ko`k jo`tel, qutiriw siyaqli keselliklerden qorg`aniw siyaqli a`meliy jumislardi alipbarmaqta. Sol maqsetlerde mine eki jildan beri O`zbekstanli balalarg`a vaktsinalarkeltirilmekte. Mine sol da`stu`rge tiykarinan da`ri da`rmaqlar, meditsinaliqinstrumentler ha`m basqa za`ru`r zatlap alip kelinbekte, tu`sindiriw jumislari alipbarilmaqta, tu`rli plakatlar, ko`tsepeler, qollanbalar baspadan shig`arilmaqta.YuNISEF bilimlendiriwdi a`melge asiriwg`a ko`meklesiwde de aktiv qatnaspaqta.A`sirese bul sho`lkem mektepke shekemgi ta`rbiya ha`m baslawish ta`limgeko`birek bag`darlang`an. A`lbette, YuNISEFtin` bilimlendiriw boyinshda`stu`rinde ko`zde tutilg`an bir qatar jumislarda plan basqishinda turipti. 1990-jılda du`nyanın` 71 ma`mleketi basliqlarinin` joqari da`rejedegi tariyxiy ushirasiwi10bolıp o`tti. Bul ushırasıwda balalap ma`pin qorg`aw ma`selesi de ko`rip shıg`ildı.Balalar den sawlig`in ta`miyinlew, olarg`a bilim beriw, olar huqiqlarin qorg`aw,toq ha`m tinish balaliqti ta`miyinlew boyinsha 2000 jılg`a arnalg`an 27 anıqmaqsetti ko`zlewshi qarar qabillanadi.
Ha`zirge shekem bul qarardi 153 ma`mlekette maqullandi. Bizin`respublikamizda bul xaliqaraliq hu`jjetti a`melge asiriw boyinsha Milliy ha`reketda`stu`rin a`melge asırıw boyınsha Milliy ha`reket islep shıg`ıwg`a kirisilgen.Insan huqıqlarin hu`rmetlew, oladın` miynet turmıs jag`dayın jaqsılaw menenta`miyinlewdi jolg`a qoyiw, miynetkeshlerdin` ja`miyet talaplarina say ka`sippenen ta`miyinlew, olardin` ka`siplik ta`jiriybesin asiriw, ekonomikaliq jag`daydijaqsilaw siyaqli sotsial a`dillikti a`melge asiriwshi xaliqaraliq sho`lkem MOT(xaliqaraliq miynet sho`lkemi) birinshi ja`ha`n urisinan keyin sho`lkemlestirilgenedi.Onin` sho`lkemlesiwine birinshi ja`ha`n urisi na`tiyjesinde ju`zege kelgensotsial-ekonomikaliq halat sebep boldi. Birinshi da`ha`nde bolg`an ba`rshesotsial-ekonomikaliq siyasatlar ja`ha`nde payda etiwi ko`zde tutilg`an edi.
Aradan 25 jıl o`tkennen keyin ShMShnın` Filadel`fiya konferentsiyasinda onin`maqseti ha`m waziypalari ken`eytirildi, du`nyanin` rawajlang`an, rawajlanipatirg`an ma`mleketleri ortasinda xaliqti miynet ha`m miynetke tayarlaw boyinshaken` birligin jolg`a qoyiw ma`seleleri en` a`hmiyetli ma`sele dep qabillandi.
1946-jildan XMSh BMShnin` birinshi qa`niygelestirilgen mekemege aylandirildi.1969-jilda onin` ha`reketi Nobel siylig`i menen siyliqlawg`a ilayiq dep tabildi,og`an 1993-jil onin` esabi menen 168 ma`mleket ag`za boldi.11Ol ha`zir to`mendegi waziypalardi bejermekte:
1. Miynetkeshlerdin` is sharayatin ha`m turmisin jaqsilaw, jumisqa jaylasa aliwin
2. asiriw; Xaliq-ara miynet normativlerin ja`riyalaw, onin` qollaniwin baqlap
bariw;
3. Ken` ko`lemde xaliqara texnik texnologik birlikti jolg`a qoyiw, bul
tarawda ma`mleketler ortasinda, atkiv birlikti ha`m onin` bul siyasatti
na`tiyjeli a`melge asiriwin jol qoyiw;
4.Professional tayarliqti o`ner-texnika ta`limi, uliwma izertlewler, baspalar
tarawinda is ko`rsetiw ha`m t.b.
Bunnan tisqari XMSh qaramag`inda Jeneva qalasinda sotsial miynet boyinsha
izertlewler alip bariwsha xaliqaraliq institut islep turipti. XMSh o`zinin`qu`diretli oqiw orayina iye. O`zbekstan Respublikasi XMShge 1992-jil 13-iyul`da ag`zabolg`an. O`z-ara qatnaslar jaqsi rawajlanbaqta. Bul birlik O`zbekstan puqaralari12o`zin-o`zi jumis penen ta`miyinlep, b)ma`mleket bo`listiriwi, jumis penenta`miyinlew, ka`siplerge oqitiw ma`selelerinde shet ellerde ta`jiriybe asiriw; v)xaliqtin` kem ta`miyinlengen bo`legin sotsial qorg`aw; g) ka`siplik ta`limdi jolg`aqoyiw bag`darlari rawajlanbaqta. Respublika isshi ku`shlerin xaliqaraliq ta`rtipkealip shig`iw, ka`siplik ta`limdi rawajlandiriwg`a arnalg`an bir qatar seminarken`esler XMSh Respublika xaliq bilimlendiriwi ha`m miynet wa`zirlikleri menenbirlikten o`tkeriledi. XMSh menen birliktin` jan`a basqish ha`m bag`darlardarawajlandiriw ilajlari islenbekte.