V BOB O'ZGARMAS ELEKTR TOKI 31-§. Elektr toki Agar o'tkazgichda elektr maydoni hosil qilinsa, u holda zaryad tashuvchilarning tartibli harakatn, ya'ni musbat zaryadlarning maydon yo'nalishi bo'vicha, manfiy zaryadlarning esa maydonga karama-qarshi yo'nalgan harakati vujudga keladi. Zaryadlarning tartibli harakati elektr toki deb ataladi. U qaralayotgan sirtdan (masalan, o'tkazgichning kunDalang kesimidan) vaqt birligida zaryad tashuvchilar olib o'tgan zaryadga mikdor jixatdan teng bo'lgan skalyar kattalik-tok kuchi bilan xarakterlanadi. Agar o'tkazgich ko'ndalang kesimidan vaqtda zaryad o'tsa, ta'rifga asosan tok kuchi
(31.1) ga teng buladi.
Elektr toki musbat zarld tashuvchilarning harakatidan ham, manfiy zaryad tashuvchilarning harakatidan ham yuzaga kelishi mumkin. Manfiy zaryadning ma'lum bir yunalishda ko'chishi mikdor jixatdan shunday bo'lgan musbat zaryadning karama-qarshi yo'nalishda ko'chishiga ekvivalentdir. Agar o'tkazgichda ikkala ishorali zaryad tashuvchilar harakatlanayotgan bulib, be-
rilgan yuzadan vaktda musbat zaryad tashuvchilar biror yo'nalishda + zaryadki, manfiy zaryad tashuvchilar esa karamakarshi yo'nalishda zaryadnn tashab o'tsa, u xolda o'tkazgnchdan o'tayotgap tok
ga teng bo'ladi (dq-- manfiy zaryadning absolyut kiymati).
Musbat zaryad tashuvchilarning yo'nalishn tokning yo'nalnshi deb qabul qilingan. Zaryad tashuvchilar molekulyar issiklik karakatida katnashadilar za demak, maydon bo'lmaganda ham ma'lum u tezlik bilan harakatlanadilar. Ammo bu holda o'tkazgichda fikran o'tkazilgan ixtiyoriy yuzadan ikki tomonga o'tuvchi istalgan ishorali zaryadlarning o'rtacha mikdorn bir xil buladi va binobarin, (31.1) ifoda bilan aniklanuvchi tok kuchi nolga teng bo'lali. Maydon ulakganda zaryad tashuvchilarning xaotik harakat tezligiga tartibli harakat tezligi ko'shnladi). Shunday qilib, zaryad tashuvchilarning tezligi ga teng bo'ladi ning o'rtacha qiymati (ammo ning emas) nolga teng bo'lgani uchun zaryad tashuvchilarning o'rtacha tezligi ga teng bo'ladi:
Elektr toki o'zi oqayotgan sirt buyicha tekis taksimlanmagan bo'lishi mumkin. Elektr tokini tok zichligining vektori orkali to'larok xarakterlash mumkin. Bu vektor mikdor Jihatdan berilgan nuqtala zaryad tashuvchilarning yo'nalishiga perpendikulyar bo'lgan , yuzadan o'tuvchi tok kuchi ning shu yuza kattaligiga bo'linganiga teng:
Musbat zaryad tashuvchilarning tartiblangan harakat tezlik vektori ning yunalishi vektorning yo'nalishi deb kabul qilingan.
Tok zichligi vektorining maydonini okuvchi suyuklikning tok chiziklari, vektorning chiziklari va hokazolar kabi tok chiziklari bilan xarakterlash mumkin.
Utkazgichning har bir nuktasidagi tok zichligi vektornni bilgan holda, istalgan S sirtdan o'tuvchi tok kuchi nn topish mumkin:
[(7. 5) va 1 t. (82.14) formulalar bilap takkoslang],
Birlik hajmda ta musbat va ta manfiy zaryad tashuvchilar bo'lsin. Zaryad tashuvchilarning absolyut zaryad miqdori mos ravishda va ga teng. Agar maydon ta'sirida zaryad tashuvchilar va tezliklarga ega bo'lsa, u holda birlik vaqtda birlik yuzadan o'zi bilan zaryadni olib o'tuvchi musbat zaryad tashuvchi utadi"). Shunga uxshash manfiy zaryad tashuvchilar zaryad olnb o'tadi. Shunday kilib, tok zichligi uchun kuyidagi ifoda xosil bo'ladi:
(31.4) Vaqt o'tishi bilan uzgarmaydigan tok o'zgarmas tok deyiladi. O'zgaruvchan tok uchun belgini saqlagan holda, o'zgarmas tok kuchini harfi bilan belgilaymiz. Kurinib turibdiki:
(31.5) bu erda karalayotgan yuzadan vaktda olib utilgan zaryad.
SI sistemasida tok kuchining asosiy birligi amper hisoblanadi. Uning ta'rifi keyinroq beriladi (38-§ ga q.). Zaryad birligi Kulon tok kuchi 1 bo'lganda o'tkazgichning kundalang kesimidan 1 sek da utadigan zaryad bilan aniklanadi.
SGSE sistemasida tok birligi kilyab shunday tok qabul qilinadiki,
bunda berilgan sirtdan 1 sek da bir SGSE zaryad birligi okib utadn (3.2)
munosabatiya xisobga olib.
- tok kuchi birligi(31.6) ni xosil kilamiz.
