Naqd pullarning tijorat bankidan chiqib yana tijorat bankiga qaytib kelish harakati ularning doiraviy aylanmasi deyiladi. Tijorat banklari faqat muomaladan vaqtincha ortiqcha bo‘lgan va muomalaga
yaroqsiz naqd pullarni Markaziy bank muassasalariga topshirishadi. Naqd pullarning Markaziy bankdan tijorat banklariga chiqishi muomalaga pul chiqarish, ya’ni Markaziy bankning emissiya operatsiyasi, tijorat banklaridan Markaziy bankka qaytib kelish harakati muomaladan pul olish operatsiyasi deyiladi. Naqd pullar aylanishini mamlakatimiz misolida quyidagi chizmada aks
ettirilgan.
1. Markaziy bank buyurtmasiga ko‘ra, pul fabrikasida ishlab chiqarilgan naqd
pullarni Markaziy bank va uning muassasalariga maxsus inkassatorlar apparati
orqali etkazib berish.
2. Markaziy bank tijorat banklari buyurtmalariga va pul – kredit siyosati
ko‘rsatgichlariga asosan tijorat banklariga inkassatorlar orqali naqd pullar etkazib
berish. Markaziy bank Hisob – kitob markazlari kassasidan faqat o‘z mijozlariga
qonunchilikda belgilangan to‘lovlar uchun naqd pullar berish.
3. Tijorat banklari va ularning filiallari tomonidan o‘zlari xizmat
ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlarga qonunchilikda belgilangan to‘lovlarni
amalga oshirish uchun naqd pullar berish.
4. Korxona va tashkilotlar tomonidan ishchi va xizmatchilarga mehnat haqi,
stipendiya, pensiya va boshqa ijtimoiy nafaqalar berish, shuningdek qonunchilikda
ko‘zda tutilgan boshqa to‘lovlarni amalga oshirish.
5. Aholi tomonidan korxona va tashkilotlardan naqd pullarga tovarlar va
qimmatli qog‘ozlar, lotereya biletlari harid qilish, ko‘rsatilgan turli madaniy va
maishiy xizmatlar, transport, sug‘urta, kommunal to‘lovlari, jarima va ustamalar
hamda boshqa majburiy to‘lovlarni amalga oshirish.
6. Korxona va tashkilotlar tomonidan naqd pul tushumlarini tijorat bank
kassalariga topshirish (inkassatsiya qilish).
7. Jismoniy shaxslar tomonidan tijorat banklaridan naqd pulda kreditlar,
omonatlardagi pul qo‘yilmalari, dividend va naqd puldagi boshqa daromadlarini
olish.
8. Jismoniy shaxslar tomonidan tijorat banklariga naqd pulda kreditlarni
qaytarish, omonatlar qo‘yish va boshqa to‘lovlarni amalga oshirish.
9. Tijorat banklari tomonidan muomalaga yaroqsiz va ortiqcha naqd pullarni
Markaziy bankka topshirish.
Yuqoridagi chizmaning 4 va 5 – bosqichlar naqd pullarning bankdan tashqari
aylanmasini o‘z ichiga oladi, ya’ni naqd pullarning bu harakati banklarni chetlab
o‘tadi. Naqd pullarning bu aylanmasining ma’lum qismi, aholi va xo‘jalik
sub’ektlari tomonidan amalga oshiriladigan noqonuniy faoliyat turi hisoblanadi.
SHuning uchun dunyoning barcha mamlakatlarida naqd pullarning bankdan
tashqari aylanmasiga barham berish uchun ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda.
Respublika Hukumati tomonidan naqd pullarning bankdan tashqari aylanmasini
qisqartirish bo‘yicha muntazam ravishda katta tadbirlar o‘tkazilib kelinmoqda.
Xususan, “Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni
moliyalashtirishga qarshi kurash to‘g‘risida”gi qonunni qabul qiligishi ham aynan
shu masalalarning ijobiy echimini ta’minlashga qaratilgan.
Qonunda u quyidagicha bayon qilingan “Jinoiy faoliyatdan olingan
daromadlarni legallashtirish mulk (pul mablag‘lari yoki boshqa mol – mulk)
jinoiy faoliyat natijasida topilgan bo‘lsa, uni o‘tkazish, mulkka aylantirish yoxud
almashtirish yo‘li bilan uning kelib chiqishiga qonuniy tus berishdan, shuningdek
bunday pul mablag‘lari yoki boshqa mol – mulkning asl xususiyatini,
manbaini, turgan joyini, tasarruf etish, ko‘chirish usulini yoxud pul
mablag‘lariga yoki boshqa mol – mulkka bo‘lgan haqiqiy egalik huquqlarini
yoki ularning kimga qarashliligini yashirishdan yoxud sir saqlashdan iborat
bo‘lgan, jinoiy jazolanadigan ijtimoiy xavfli qilmishdir”.
Mazkur qonunga binoan banklar pul mablag‘lari yoki boshqa mol – mulk
bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshiruvchi tashkilot sifatida qaralib, ularga
majburiy nazoratni amalga oshirish maqsadida yuridik yoki jismoniy shaxslar
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ular taqdim etgan hujjatlar asosida aniqlash yoki
identifikatsiyalash vazifasi yuklatilgan.
Lekin, bankdan tashqari pul aylanmasi qonunda ko‘zda tutilgan pul
mablag‘lari bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshiruvchi boshqa tashkilotlar
tomonidan ham qayd etilmaydigan pul aylanmasiga ega. Masalan, mamlakatga
noqonuniy olib kirilgan yoki xufiyona ishlab chiqarilgan tovarlarni uyushmagan
bozorlarda aholiga sotish, dehqon bozorlaridagi mahsulot oldi – sotdi
operatsiyalari qonunda ko‘rsatilgan birorta tashkilot tomonidan rasman qayd
etilmaydi yoki ularni identifikatsiyalash deyarli mumkin emas. Pulning bu
aylanmasini faqat maxsus izlanishlar va tadqiqotlar o‘tkazish orqali aniqlash
mumkin.
Ayrim mamlakatlarda pul muomalasini tartibga solish uchun uning amal
qilish doirasiga chegaralar o‘rnatilgan. O‘zbekistonda naqd va naqdsiz pul
o‘rtasidagi mavjud farqqa barham berib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik Kodeksining 790 – moddasiga muvofiq fuqarolar o‘rtasidagi
tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan hisob – kitoblar hamda fuqarolar
bilan korxona va tashkilotlar o‘rtasidagi tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq ayrim
hisob – kitoblar naqd pulda amalga oshirilishi belgilangan. YUridik shaxslar
o‘rtasidagi tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq barcha to‘lovlar naqd pulsiz
shakllarda amalga oshiriladi. Respublikaning aksariyat pul aylanmasi korxona va
tashkilotlar o‘rtasida amalga oshirilishi sababli, umumiy pul aylanmasida naqd pul aylanmasining ulushi ancha kamdir.
Demak, naqd pul muomalasi asosan jismoniy shaxslarning naqd pul
shaklidagi daromad va harajatlarining harakatidan iborat bo‘lib, aholining
kundalik hayotiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan to‘lovlarda
qo‘llanilmoqda. SHu bilan birgalikda, mamlakat iqtisodiyotida kichik biznes
faoliyatini rivojlantirish bilan bog‘liq ayrim to‘lovlarni ham naqd pulda amalga
oshirishga ruxsat berilgan.
