21-mavzu: diniy tolerantlik madaniyati, uning jamiyat rivojidagi ahamiyati. Kibermakonda din omili

21-MAVZU: DINIY TOLERANTLIK MADANIYATI, UNING JAMIYAT RIVOJIDAGI AHAMIYATI. KIBERMAKONDA DIN OMILI

1. 
   Tolerantlik tushunchasining mohiyati va mazmuni
   
2. 
   Tolerantlik shakllanishining ijtimoiy-falsafiy va ma’naviy –ma’rifiy negizlari
   
3. 
   Tolerantlik mavzusi Sharq mutafakkirlari ilmiy merosida
   
4. 
   Globallashuv jarayonida millatlararo totuvlik va tolerantlik madaniyati
   
   
   Tolerantlik tushunchasining mohiyati va mazmuni
   

Tolerantlik, ya’ni “bag’rikenglik” tushunchasi o’ziga xos sinonim va antonimlarga ega bo’lgani holda, manbalarda turlicha izohlanadi. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasida unga: “Bag’rikenglik-o’zgalar turmush tarzi xulq atvori, odatlari his tuyg’ulari fikr mulohazalari g’oyalari va e’tiqodlariga nisbatan toqatli bo’lish”, -deb ta’rif berilgan. Ijtimoiy ensiklopedik lug’atda: “Tolerantlik-ijtimoiy ishninng boshqaruv tamoyili, guruhlar va ijtimoiy hamjamiyatlar o’rtasidagi madaniy irqiy va boshqa tafovutlarni tan olish, odamlarning tashqi qiyofasi, hatti-harakati, qadriyatlar yo’nalishi va ulardagi farqlarga nisbatan bag’rikenglikdir”, -deyilgan. Bu bilan bag’rikenglik insonning ichki ruhiy holati uning ongi, haqiqatgo’yligi ko’tarinki kayfiyati, ishga munosabati, salomatlik darajasi, qiziqishi, ishonchi, xavfsizligi, qo’rquv hissi, ochko’zligi javobgarlikni o’z zimmasiga olishi ishq muhabbati kuchliligi insonlar haqiqatdan ochiqdan ochiq gapira olishi yetakchi bo’la olishi, sustkashligi, tabiatan o’z hususiyatlarini muvofiqlashtira olishi, muloqot va munosabatga yengil kirisha olishi, ruhiy tetikligi kabilar)eknligi tasdiqlanadi.
Tolerantlik terminini ingliz olimi P. Medaver tomonidan ko’chirilib o’tkazilgan
Begona to’qimaga nisbatan organizmimmun sistemasi “chidamliligi ” ko’rsatish maqsadida taklif etilgan”.
Xuddi shunday tarif sotsiologik ensiklopedik lug’atda ham quyidagicha kiritiladi. Tolerantlik(lotincha-“chidamoq”)-a) o’zgalar turmush tarziga, xatti-harakatiga urf-odatlariga his tuyg’ulariga nisbatan chidamlilik-b) noqulay emotsional omillarga nisbatan chidamlilikdir.
Z. Xusniddinov esa bu tushunchaga quyidagi ta’rifni bergan. “Tolerantlik(lotincha “tleranc”-chidamoq) umumiy ma’noda biror narsa, hodisani o’zgacha fikr yoki qarashni o’z shaxsiy tushunchalaridan qatiy nazar imkon qadar chidam va toqat bilan qabul qilishni anglatadi. Diniy bag’rikenglik va vijdon erkinligi nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etib boshqa shaxsiy etiqodi o’zga dinga uning vakillariga nisbatan hurmat bilan munosabat da bo’lishni turli din hamda konferensiya vakillari e’tiqodida aqidaviy farqlar bo’lishiga qaramay ularning yonma-yon va o’zaro tinch totuv yashashini anglatadi. Diniy tolerantlik to’la ijtimoiy teng huquqlilik inson erkilligiga nisbatan zo’rlikni qaralovchi qarashlar va munosabatlarda yaqqol namoyon bo’ladi”.
Yoshlar faoliyati bilan bo’glab o’rganishga harakt qilgan Z. R. Qodirova, A. J. Sharipov, V. Alimasov, E. Karimova, Shmadyevalar birgalikda yozgan kitoblarida quyidagi ta’rifni berganlar: “tolerantlik-bu xilma xillikdagi uyg’unlikdir. Bu jahon madaniyatining hilma hillligi, o’zligimizni namoyon qilish shartlari va insoniy fazilatlarni ifodalash usullariga hurmat va uni qabul qilishdir ”
Tolerantlik tushunchasiga bir qadar kengroq qarash tadqiqotchi E.Karimova tomonidan berilgan tarifda uchraydi. unig fikricha “…tolerantlik odamlarga mehr muhabbat bilan qarash, ularni hurmat qilish insonning, moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uning shaxs sifatida erkinligi va huquqlarini taminlash kabi g’oyalar bilan sug’orilgan diniy, falsafiy, huquqiy, axloqiy va shular kabi barcha insoniy qarashlardan iborat progressiv dunyoqarashning asosi bo’lib hizmat qiladi. ”Tolerantlik tuhunchasiga psixologik nuqtai nazardan tarif berish uning turli munosabatlarda namoyan bo’lish xususiyatlarini ochib berishga harakatlar ham mavjud. Jumladan, psixolog olima profesor V. M. Karimova shunday yozadi: “Psixologiya nuqtai nazaridan tolerantlik (lotincha- “tolerantia”-sabrlilik –chidam insoniy bag’rikenglikning bir ko’rinishi yoki ifodasi bo’lib, inson uchun yoqimsiz noxush bo’lgan biror omilga nisbatan qat’iy javobning yo’qligi yoki uning kuchsizligini bildiradi. O’sha vaziyat yoki omil qanchalik shaxsga yoqmasa-da u bunga chidaydi, bosiqlik qiladi, kerak bo’lsa moslashadi.
1995-yil 25-oktabrda, 16- noyabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti ta’lim fan va madaniyat masalalari bo’yicha tuzulmasi YUNESKO Bosh Konfferensiyasining Parijdagi yigirma sakizinchi sessiyasida “Biz birlashgan millat xalqlari, kelajak avlodlarni urush halokatlaridan xalos qilish istagi bo’lgan yana bir bor insonning asosiy huquqlariga shaniga va inson shaxsining qadr qimmati ga nisbatan ishonchni tasdiqlab va shu maqsadlarda bag’rikenglikni namoyon qilib va o’zaro tinch va yaxshi qo'shnilarni ahil yashashga chaqiramiz”degan fikrlariga yodda tutish darajasi inson huquqlari bilan bog’liq bo’lgan xalqlar qabul qilgan hujjatlarini” qabul qilishlarini ta’kidlaganlar Ana shu qabul qilingan hullatlardan biri “Bag’rikenglik tamoyllari deklaratsiyasi” edi. Uning 1-moddasi “Bag’rikenglik tushunchasi’ deb belgilanib uning ma’nosi quyidagi to’rt bqismda ko’rsatilib berilgan .
1-modda . Bag’rikenglik tushunchasi.
1.1 Bag’rikenglik-bizning dunyomizdagi turli boy madaniyatlarni, o’zini ifodalashning va insonning alohidaligini namoyon qilishning qabul qilishning va to’g’ri tushunishni anglatadi. Uni bilim, samimiyat, ochiq muloqat hamda hur fikr, vijdon va e’tiqod vujudga keltiradi . Bag’rikenglik turli tumandagi birlikdir. Bu faqat ma’naviy burchgina emas, balki siyosiy huquqiy ehtiyoj hamdir. Bag’rikenglik-tinchlikka erishishini musharraf qilguvchi va urush madaniyatsizligidan tinchlik madaniyatiga eltuvchidir.
1.2. Bag’rikenglik- yon berish yoki hushomad emas. Bag’rikenglik-eng avvalo, insonning universal huqulari va asosiy erkinliklarini tan olish asosida shakllangan faol munosabatdir. Hech qanday vaziyatda ham bag’rikenglik ana shu asosiy qadriyatlarga tajovuzlarning bahonasi bo’lib xizmat qilmaydi.
Bag’rikenglikni alohida shaxslar, guruhlar va davlatlar namoyon qilishi lozim.

3. 
   Bag’rikenglik-inson huquqlarini qaror toptirish, pluralizm, (shu jumladan, madaniy pluralizim) demakratiya va huquqning tantanasi uchun ko’maklashishi majburiyatidir. Bag’rikenglik - aqidabozlikdan haqiqatni mutloqlashtirishdan voz kechishini anglatuvchi va inson huquqlari sohasidagi halqaro-huquqiy hujjatlarda o’rnatilgan qoidalarni tasdiqlovchi tushunchadir.
   
4. 
   Bag’rikenglikni namoyon qilish inson huquqlariga ehtirom bilan hamohang, u ijtimoiy adolatsiz likka nisbatan sabr toqatli munosabatda bo’lishni o’z imon-e’tiqodidan voz kechish yoxud boshqalarning e’tiqodiga yon berishni anglatmaydi. U shuni anglatadiki, har kim o’z e’tiqodiga amal qilishda erkindir va har kim va boshqalar ham bu huquqqa ega ekanligini tan olimog’i lozim.
   

U yana shuni anglatadiki, odamlar o’z tabiatiga ko’ra tashqi ko’rinishi qiyofasi o’zini tutushi nutqi hulqi va qadriyatlari jihatidan farqlanishi e’tirofga loyiqligi barobarida ular dunyoda yashashga va o’zlarining anashu individulalligini saqlab qolishga haqlidirlar. U yana shuni anglanadiki, bir kishining qarashlari majburan singdirilishi mumkin emas.

Keltirilgan hujjatdan ko’rinib turibdiki, “bag’rikenglik” xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan tamoyil hisoblanadi. Chunki bir qator yo’nalishlari ma’no mazmuni ham xalqaro miqyosida inson huqquqlari ularning tinch o’zaro bag’rikenglikda hayot kechirishlariga qaratilgan.
Bu hujjatning yana bir muhim jihati shundaki, unda bag’rkenglikning chegaralari va huquqiy maqomlari ham beklgilab berilgan Professor Bekmurodov. va E. Karimovalar “tolerantlikka munosabat bildirib quyidagicha yozadilar: “Ijtimoiy-ruhiy tasnif talablariga ko’ra, tolerantlikdarajasini ikkiga bo’lib o’rganish mumkin”.
1, Anglangan tolerantlik
2. Anglanmagan tolerantlik
Anglanmagan tolerantlikda jamiyat yashayotgan kishilarning murosaviy turmush tarzi, kamolotga hamkorlikda intilishular o’rtasida o’zaro bir-birlariga bo’lgan qadr qimmat ifodalanadi. Anglanmagan tolerantlik esa ijtimoiy-ma’naviy qaramlik, intellektual turg’unlik holatlarida jamiyatda yashayotgan kishilarning o’zlarini tutishlarida namoyon bo’ladi.
Masalan yuz berayotgan siyosiy-madaniy jarayonlar mohiyatini tushunib yetmaslik yoki tabiat hodisaklarini tushunmasliklari sababli, ularni taqdir taqozosi yuz berish muqarrar hodisa sifattida talqin etish inertsion sabr-toqat qilishlari anglanmagan tolerantlidir. Mualliflarning bu fikriga asosan qo’shilish mumkin. Shuning bilan bir qatorda ularda bir qator munozarali fikrlar ham borligini ta’kidlash lozim. Jumladan “anglangan” va “anglanmagan” tolerantlik o’rtasidagi kishilarning u yoki bu hodisa va jarayonlarga bo’lgan munosabatlariga qarab farqlashda masalaning shunday qo’yilishi to’g’ri bo’larmikan degan savol kelib chiqadi. chunki, “… yuz berayotgan siyosiy-madaniy jarayonlar mohiyatini tushunib yetmaslik yoki tabiat hodisalarni tushunmasliklari sababli ularni taqdir taqozosi yuz berishi muqarrar hodisalar sifatida talqin etish, inertsion sabr-toqat qilishlari anglanmagan tolerantlikdir ”-degan fikr ilgari surgan.