2021 Ўзбекистон маданияти ва санъати тарихи



Download 25,06 Mb.
bet19/81
Sana14.04.2022
Hajmi25,06 Mb.
#550822
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   81
Bog'liq
Ўзбекистон маданияти ва санъати 2021

Темурийлар даврида байрам ва томошалар. Амир Темур хаётлигида раем булган байрам, сайил, намойиш ва томошалар унинг вафотидан кейин хам давом этган. Негаки, аксар Темурий шох-лар Сохибкирон расм-русумлари ва одат-ларша содик, к,олишган. Чунончи, Хирот-да 1412 йилда Шох,рух ва 1469 йилда Хусайн Бойк,аро томонидан, 1462 йили Са-маркандда Абу Саъид Мирзо томонидан катта байрам ва томошалар уюштирил-ган. Умуман, истеъдодли, хунарманд ки­ши ларни кадрлаш, узга юртлардан кела-диган санъаткорларни яхши кабул килиб, уларга шароит яратиб бериш, ижодий из-ланишлар, янгиликларга кенг йул очиш бутун Темуриилар хукмронлиги давомида анъанага айланган.
Тахтга утирган аксар Темурий подшо­лар ва темуриизодалар Сохибкирон Амир Темур тамойиллари ва одатларини узлаш­тириб, унинг йулида рагбат курсатганлар, лекин маишатга, уйин-кулгига ортик бе-рилмаганлар. Шулардан бири Шохрухдир. Хазрат Алишер Навоий «Хокони саъид Шохрух Мирзоким, авлод ва амжод ора-сида Сохибкироп отасининг к,ойим мако-ми булди» деб сзади (19).
Аксар темурийларнинг К,уръон тило-ват килувчи уз хофизлари, х,адис айтувчи мухаддислари, хикоя ва кисса сузловчи киссахонлари, ваъз айтувчи воизлари, се-вимли ва ардокли созандалари, хонанда-лари, раке ва кулги усталари булган.
Уйин ва томошалар тизими. Бу даврда сахнада и неон ва уни куршаб тур­ган вокелик х,амда афсонавий-хаслий дунё-ни тасвирлаш авж олгаи. Самарканд ва Хдротда Амир Темурнинг х,арбий юриш-лари, зафарлари акс эттирилган деворий тасвирларни, Бехзод, Махмуд Музаххиб портретларини эслаш кифоя.
Инсонпи ва унинг хаётини мана шун-дай икки йуналишда — хам монументал, хам муъжаз шаклларда сритиш мусикада, томоша санъатида хам яхши йулга куйил-ган. Уйин ва томошаларпинг бир к,исми тор доираларга, маъракаларга мулжаллан-са, бир киеми катта майдонларга, байрам ва сайилларга мулжалланган.
Айнан шу даврда томоша санъатлари бутун бир тизим еифатида шаклланган. Унинг умумий таркиби театрлашган маро-еимлар, памойитплар, майдон томоптала-ри, анъанавий театр, раке санъати, халк, циркидан иборат булиб, уларнинг хар кай-сиси яна, уз навбатида, бир кагор тур ва туркумларга булинган.
Театрлашгаи маросимларга Павруз ва Мехржон билан боглик хилма-хил кизи-карли, уюшган оммавий сайиллар, урф-одатларни, суннат туй и ва уйланиш маро-симларини, кизил гул байрами, зардуш-тийлик билан 6орлик баъзи сайиллар, уйин ва томошаларпи, шупгшгдек, келиб чики-ши хийла кадимий даврларга бориб така-лувчи зикри жахрия ва садр йигинлари-ни киритиш мумкин.
Халк цирки. Нихоят, бу даврда хозирги «халк цирки»» атамасига туг-ри ке-ладиган ранг-баранг томошалар хам куп булган.Айникса, дор уйинининг эътибори ба­ланд булиб, хеч бир байрам усиз утма-ган. Аслзодалар хам, халк, хам дорбоз-ликни мардлик ва иоклик намунаси деб билиб, унга эътикод куйган. Дор катта майдонларда, бозор жойларида тикилиб, минглаб одамларни туплаган, томошабин-ларда матонат, химмат, мехр-мурувват туй-гуларини уйготган. Дор уйинлари тасав-вуф рухидаги байтлар, кизикарли таъриф-лар ва яхши тилаклар билан олиб бори л-ган.Дор устида, чиририкларда дорбозлар уз махоратларини намойиш этеалар, дор тагида шуъбадабозлар, о лов пурковчилар, ханжар ютувчилар, коса ва ликопча уйна-тувчилар, ёрочот ва ёрочоёк; ижрочилари, муаллак,чилар, чамбардан сакровчилар, бесуяклар уйин курсатганлар. Ижрочилар алохида-алохида мустак,ил томошалар хам курсатган, албатта. Чунончи, мушаъбид-лар, о лов уйинчилар, ханжар ютувчилар алохида, муаллакдилар, коса ва ликопча уйнатувчилар, срочот ва ёрочоёк,чилар ало-хида маърака тутганлар.
Маданиятларнинг узаро таъсири. Амир Темур турли мамлакатлар маданиятида булган хар кандай нодир, гузал, ажойиб нарсадан фойдаланиш чорасини излаб топарди. У рта ва Якин Шарадаги кузга куринган санъаткорлар, хунарманд-лар, олиму фозилларнинг Самаркандда тупланиши шундан.
Байрам, туй ва базмларда турли элат ва насабларга тааллук,ли минглаб малака-ли ва хаваскор ижрочилар катнашган. Конигилда утказилган умумхалк байрамига уз китобидан бутун бир бобни ажратган Хофизи Абру мана шу минглаб санъатчи-ларнинг турли иклим, турли мамлакатлар-дан келган хунармандлар сингари уз жой-ларининг одати буйича хар хил кийин-ганлари, санъатда хам узларига хос куй ва усуллари санъаткорлар Хофи­зи Абру санаб утган билан намоён булгалларн хадида гувохлик беради.Афтидан, хорижий Хитой, Олтой, чекка Магриб (Марокаш), Миср, Фараиг (Рар-бий Европа) ва Хиндистон мамлакатлари-дан ташриф буюрган элчилар билан бир-га келишган ва у луг байрамда иштирок этиш шарафига муяссар булишган (15). Уларнинг орасида араб ва хинд раке ус-талари, чин-мочиннинг мохир циркчила-ри, мурул, олтой ва калмок, чавандозлари, эронлик хофизлар, турли юртлардан кел­ган масхара ва мукаллидлар хам булган-лиги шубхасиздир. Зеро, Амир Темур хо­рижий санъаткорларнинг Мовароуннахр-да муттасил булиб, махаллий хамкасбла-ри билан алоцаларини мустахкамлашига монелик килмаган, аксинча, узок, ва як,ин-дан келган санъаткорларга шароит яратиб берган. Бугина эмас. Мовароуннахр ва Фаррона томошасозлари хам Буюк Ипак йулидаги карвонларга к.ушилиб,уз санъат-ларини у зга юртларда намойиш этганлар.
Санъаткорлар орасида аёл созанда, хо­нанда, ракдоса ва кдесагуйлар хам булган. Улар эркаклар билан бир каторда бай-рамларда, намойишларда, маросимларда катнашган лар.Ижодий алокалар, турли бадиий мада­ниятларнинг узаро таъсири мусика ва то­моша санъатлари ривожида ижобий нати-жалар берди. Мовароуннахр, Хоразм, Фаррона томота маданиятида туркий тил-ли ахолининг хизмати сезиларли була бор-ди.
Китоб санъати Амир Темур давлатининг маънавий хаётида кулёзма китоб алохида урин тутиб, бу ер да яшовчи халклар уни хамма даврларда хам юксак кадрлаган.Папирус, пергамент ва короз кулёзма китоб у чу в асосий ашё хисобланган. Ху-сусан, куй, эчки, бузок, ва оху терисидан тайёрланган пергамент кадим замонлардан буен кенг кулланиб келган. Бадиий кулёзма, Амир Темур даври санъатининг бошка турлари каби, утган асрлар усталарининг энг яхши анъанала-рини узлаштириш асосида ривожланди.
Самарканд, Бухоро, Хдрот, Табриз ша-харларининг оммавий ва хусусий кутубхо-наларида XIV — XV асрларда кайта кучи-рилган, нафис безакли ва расмлар иш-ланган куплаб кулёзмалар нусхаси сакла-ниб колган.
Кулёзмаларнинг бадиий киммати улар-да миниатюралар бор-йуклиги билан бел-гиланмасди, албатта.
К,имматбахо кулёзмалар жуда катта маб-лаг эвазига сарой — Амир Темур, Шохрух. Улурбек, Бойсунрур, Хусайн Бойкаро ку-тубхоналари учун сотиб о динар ди.
Кулёзмани безаш рояси китоб санъати барча сохалари усталарининг якин ижо-дий хамкорлигида рассом устахонасида ту-риларди.
Хар бир бадиий кулёзмани яратишда безак услуби, тури ва хатто хажми, даст-аввал, унинг мазмуни хамда максадига караб белгиланарди.
Масалан, К,уръони карим, илохиётга оид адабиёт ва фалсафий асарлар катъий накшли тасвир билан безатиларди. Мар­казий Осиё фани ва маданиятининг куплаб вакиллари асарларининг кулёзмалари ёр-кин буёклар билан безатиларди.
«Хаттотлар шохи» Султоп Али Маш­хадий, Хирот миниатюра мактабинипг асосчиси Камолиддип Бехзод ва китоб накш устаси машхур наккош Мавлопо Ерий бадиий кулёзма дурдоналарини яра-тиш устида ишлагаи юзлаб усталарга ус-тозлик килишгап. Бевосита уларнинг §зи ски уларниш рахбарлигида яратилган хар бир кулёзма ноёблиги, бетакрорлиги би­лан ажралиб турган.
Темурийлар даври бадиий кулёзмаси-нипг энг юксак иамуналари Самарканд, Бухоро, Табриз, Машхадда яратилган. Уларни безакларининг хусусияти буйича уч гурухга булиш мумкин: мипиатюрали бадиий кулёзмалар; миниатюрасиз, накшлар билап безатилгап бадиий кулёзмалар; кддр-киммати, фазилати хаттот санъати билан белгиланадиган бадиий кулёзмалар. К,улсз-ма ижодкорлари уртасида мехнат таксим-ланиши ва хар бир устапинг уз саиъатини мудом такомиллаштириб бориши Амир Темур давлатида китоб санъатининг чексиз равнакдга ёрдам берди.
Кулсзмаларнинг бадиий кимматини ба-холашда илмий адабистда (4) куйидаги асосий элсментлар алохида ажратиб курса-тилади:
1. Дастхат — бадиий кулёзманинг бош
омили. Матн мазмун ва максадидан келиб
чикиб Темурийлар давридаги асосий хат
усули таллаб олинади, китобнинг бирин-
чи бети, унвоплар ва майда сарлавхалар
учун хатнинг бошка турлари танланади.

  1. Матпни жойлаштириш — бу хам
    бадиий безашнинг мухим омилидир. Асосий
    матн сахифапинг уртасида, икки-турт ус-
    тунда жойлаштирилади. Айрим асарларда
    матн кулёзма хошияларида мах,орат билан
    ёзилади. Кичик шакл матнлари — унвоп­
    лар, сарлавхалар, колофонлар — хилма-
    хил равишда тартибга солиш ва накшлар
    билап безаш воситасида зсб беришнинг узи­
    га хос элементларига айлапади.

  2. Магнии безаш асосап упвонларда,
    сарлавхаларда учрайди, бунда харфлар-
    нинг ташки томони тилла суви юритилиб,
    раигли чизиклар билан айлантириб оли­
    нади. Хилма-хил шаклдаги ярим дойра
    чизиклар билаи у раб олипгаи алохида
    харфлар ёки харфлар гурухи гилам гул-
    ларидай гузал бир манзарани хосил кила-
    ди. Айрим кулсзмаларда буту и сахифада-
    ги сатрлар уртасидаги бушлик юкорида-
    гига ухшаш безаклар билан тулдирилади.

  3. Бадиий безак берилгап форзац кам-
    дал-кам холларда, Темурийлар даврининг
    энг тюёб кулёзмаларида, китоб боши ва

учрайди. Аса]) мавзуи билаи уй-гунлашиб кетган, иккл варакда тула иш-лангал миниатюрала]) баъзан форзац ва-зифасини утайди.

  1. Накш билан безатилгап уивол бадиий
    кулёзманинг узвий кисми хисобланади.


Download 25,06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish