2021 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Ovoz bilan shovqinning munosabatiga ko'ra

Download 6,57 Mb. bet 27/108 Sana 31.12.2021 Hajmi 6,57 Mb. #238058

Bog'liq
BOSHLANG’ICH TA’LIM FANLARI NAZARIYASI 2021-yil UMK(2)

Bu sahifa navigatsiya:

• Ti) undoshlari Bo‘g‘iz undoshi
• Chuqur til orqa Faringal undosh
• Qorishiq portlovchi
• Sirg‘akivchi V
• Sirg‘aluv- chilar
• J-siz l J-siz
• J-siz T on i
• J-siz J-siz
• MORFONOLOGIYANING MAVZUSI VA VAZIFALARI Morfonologiya

Ovoz bilan shovqinning munosabatiga ko'ra

Artikulatsiya usuliga ko‘ra

Artikuiatsiya oTniga ko‘ra

Labial undoshlar

Ti) undoshlari

Bo‘g‘iz undoshi

Lab- lab

Lab- tish

Til oldi- tish

Til oldi- tanglay

Til o‘rta

Sayoz til orqa

Chuqur til orqa

Faringal undosh

Shovqinlilar

Portlovchi

b

P

d

t

g

k

q

Qorishiq portlovchi

j (dj)

ch

Sirg‘akivchi

V

f

z

s

j

sh

g'

X

h

Sonorlar

Yumuq fokusli burun tovushlari

nt

n

n

Sirg‘aluv- chilar

i

y

Titroq

r

J-siz__T__on__i'>J-siz__l__J-siz'>J-siz

l

J-siz

i

J-siz

r

J-siz

T

'on i

1

J-siz

T

J-siz

J-siz

Un paychalari ishtirokiga ko'ra

Tayanch tushunchalar

Konsonantizm - undosh fonemalar tizimi.

Labial undoshlar - lab-lab va lab-tish undoshlari.

Til-tish undoshlari (dental va alveolyar undoshlar) — tilning uchki qismi bilan tishlarning milki orasidagi to‘siqda hosil boladigan undosh- lar.

Til oldi-tanglay undoshlari — til oldi qismining qattiq tanglay tomon ko‘tarilishidan hosil bolgan to‘siqda yuzaga keladigan undoshlar.

Til o‘rta undoshi — tilning o‘rta qismi bilan tanglay orasidagi toSiqda hosil boigan «y» undoshi.

Sayoz til orqa undoshlari — k, g, r| (ng) fonemalari. Ular velar (qattiq) undoshlar sanaladi,

Chuqur til orqa undoshlari - q, g‘, x fonemalari. Ular uvular (kichik til ishtirokida hosil boigan) undoshlar sanaladi.

Bo‘g4iz undoshi — «h» fonemasi. U faringal undosh deb ham ataladi.

Yumuq fokusli burun tovushlari (nazal tovushlar) - m, n, ij sonantlari.

MORFONOLOGIYANING MAVZUSI VA VAZIFALARI

Morfonologiya (gaplologiya natijasida «morfofonologiya» atamasidan kelib chiqqan) tilshunoslikning eng yosh sohasi bo‘lib, XX asrning 30 yillarida vujudga keldi. Lekin mor- fonologiyaning o‘rganish obyekta bo‘lgan fonemalar alternadiyasi1 haqida o‘tgan asr oxiri va XX asr boshlarida Sh. A. Boduen de Kurtene yozgan edi.Morfonologiyaning vujudga kelishida Praga lingvistik maktabi vakillarining, xususan, N. S. Trubetskoy va R. O. Yakobsonning xizmati kattadir. Hozirgacha «fonomorfologiya», «morfonologiya», «morfofonolo-giya», «Morfofonemika», «Fonomorfemika» (keyingi ikki atama ko‘proq AKShda qo‘llnadi) atamalarn ko‘pincha sinonim sifatida qo‘llanib kelinmoqda. Lekin ba’zi tilshunoslar bu atamalarni turli ma’nolarda qo‘llaydilar. N. A. Baskakov fonemalar birikuvchi va ularga to‘g‘ri keluvchi tovushlarning namoyon bo‘lish qonuniyatlari bilan belgilanuvchi morfemadagi fonemalar soni va ularning aloqasini o‘rganishni morfonologiyaning predmeti deb hisoblaydi.

N. A. Baskakov boshqa o‘rinda «fonomorfologiya» atamasi­dan foydalanadi va uni morfemalarning va bir morfema sostavidagi morflarning tuzilishidagi fonologik farqlanilarni va bu farqlarning funksional mahsadda qo‘llanishini tahlil qiluvchi fonologiya va morfologiya oraligidagi soha deb ta’riflaydi. Shu bilan birga, N. A. Baskakov turkiy tillarning fonomorfologiyasiga doir tadqiqotlar yo‘qligini ko‘rsatib o‘tadi. Ko‘rinaadiki, N. A. Baskakov «morfofonologiya» va «fonomorfologiya»ni farqlaydi va ularga turlicha ta’rif beradi. N. A. Baskakov «morfonema» (u «morfofone- ma» atamasini qo‘llydi) tushunchasini ham tamoman boshqacha ta’riflaydi. N. A. Baskakov fikricha, singarmonizm so‘z boshidagi «morfofonema», ya’ni birinchi «bo‘g‘infonema»ning (slogofonema) butun so‘zga ta’siri va so‘zning tuzilishini ta’minlash bilan izohlanadi. O‘zak morfemaning fonematik strukturasi unlining tabiati bilan emas, balki undoshlarning xarakteri bilan belgilanadi. Bunda ikki undosh o‘rtasidagi unliga undoshlarning farqlanish belgilari ta’sir o‘tkazadi. Natijada, turkiy tillarda sakkizta simmetrik oppozitsiyadagi morfofonema (ya’ni bug‘infonema) so‘zlarda to‘rt tipdagi singarmonizm turlarini ta’minlaydi. Bu o‘rinda «morfone­ma» tushunchasi bir holatda uchraydigan bir necha unlilarga to‘g‘ri keladi va shu sababli juda o‘rinli qo‘llangan.

Singarmonizm yo‘qolib borayotgan tillarda unlilar yig‘indisiga to‘g‘ri keluvchi morfonema boshqa bir yoki ikki unli bilan almashadi va morfonologik alternatsiyada bo‘ladi.

Keyingi davrlarda N. A. Baskakov khrsatgan «morfonolo­giya» boshqa atama bilan alohida «morfonotaktika» deb atalib, bu morfologik birliklarning birika olishi yoki birika olmasligiga doir fonologik qonuniyatlarni o‘rganadi.

V. B. Kasevich «morfonologiya» va «fonomorfologiya» terminlarini va ularning o‘rganish mavzularini farqlaydi. Agar o‘zakdagi fonologik modifikatsiyalar, ya’ni ichki fleksiya gram­matik ma’noni ifodalovchi vosita bo‘lib xizmat qilsa, bu o‘rinda «fonomorfologiya» atamasini qo‘llash taklif etiladi va u faqat ko‘pgina flektiv tillarga xos bo‘lgan soha deb hisoblanadi. Boshqa o‘rinlarda «morfonologiya» atamasi bi­lan ish ko‘radi. O. S. Axmanova morfonologiyani morfemalar fonologiyasi, ya’ni morfologik elementlarni tashkil etuvchi turli fonemalarning qo‘llnish prinsipi haqidagi fan4 deb ataydi. Bunda ta’rif o‘sha yuqoridagi «morfonotaktika»ni eslatadi, lekin bu o‘rinda «birikish» so‘zi yo‘q, «qo‘llanish» haqida fikr aytilgan. O. S. Axmanova boshqa asarida fono­morfologiya so‘z va morfemalarning fonologik tuzilishi va ularning fonema strukturasini o‘z predmeti qilib olgan fo­nologik qarama-qarshiliklarning morfologik farqlarini ifodalash xususiyatlarini, fonologiya va morfologiyaning alohasini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi, deb hisoblaydi. Bu ta’rif ancha keng tarqalgan. Yuqoridagi morfonologiyaga berilgan ta’riflar aslida N. S. Trubetskoyning nazariy fikrlariga asoslangan. N. S. Trubetskoy fikricha, morfonologiya na zariyasi quyidagi uch bo‘limdan iborat:

1. Morfemalarning fonologik strukturasi dahidagi nazariya; 2. Alohida morfe­malarning birikuvida ro‘y beruvchi kombinator tovush o‘zgarishlari nazariyasi; 3. Morfologik funksiya bajaruvchi tovushlar almashinuvi nazariyasi.

Download 6,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: