2019-yil tabiiy fanlar fakulteti

Turon uzunmo`ylov qo`ng`izi 3.4.4-rasm. 
(
Turanium pilosum Rtt
), 
O`zbekistonda keng tarqalgan. Daraxtlarning ashaddiy zararkunandasi hisoblanadi. 
Turon mo`ylovdori Farg`ona vodiysida keng tarqalgan. Dengiz sathidan 2500 m 
balandlikda ham uchraydi. Zararkunanda lichinkalari olma, o`rik, tut, shaftoli, 
do`lana, tut, tol, terak va boshqa bir

necha turdagi daraxtlarning tana va yo`g`on shoxlarini po`stloq ostki qismini 

kemirib oziqlanadi. Zararkunanda asosan kechasi zarar yetkazadi. Lekin kunduzi 
ham ma`lum darajada daraxtlarning po`stloq va barglari bilan qo`shimcha 
oziqlanishi mumkin. Lichinkalari daraxt po`stlog`i ostida turli ko`ndalang yo`llar 
hosil qilib oziqlanadi. Natijada daraxt po`stlog`ining bargda hosil bo`lgan organik 
modda oquvchi lub qavati shikastlanadi va daraxtlar, ayniqsa, yosh ko`chatlar tezda 
nobud bo`ladi. 
Jiyda mo`ylovdori
-
(Xylotrechus grumi Sem)
O`zbekitonda keng tarqalgan. Bizdan tashqari Markaziy Osiyo mamlakatlarida
ham uchraydi. Bu zararkunanda monofag bo`lib, faqat jiydaga zarar yetkazadi.
Mo`ylovdor bilan zararlangan jiyda daraxtida ko`plab qurigan shoxlar bo`ladi
(Korchagin V.N., 1988). Qo`ng` izi to`q kulrang, kattaligi 10 mm. Qo`ng` izi
qanotlarining ustida sariq dog` lari bor. Qishlovdan chiqqan qurtchalari
qo`shimcha oziqlanib qo`ng`izga aylanadi va qo`ng` izlarining uchishi may
oyining oxiri iyun oyining boshlarida kuzatiladi. Tuxumdan chiqqan
qurtchalari jiyda po`stlog`i tagida oziqlanadi, keyinchalik esa ular daraxt tansini
teo`ib oziqlanadi (Isayev A.S., Girs G.I., 1975).
Archa mo`ylovdori
-
(Semanotus semenovi Okun)
O`zbekistonning archa o`sadigan tog`li xududlarida keng tarqalgan bo`lib,
faqat archani zararlaydi. Bu zararkunanda ham fizilogik ham fiziologik va
texnik
zararkunanda xisoblanadi. U fizologik tomondan holsizlangan archalarni xo`sh 
ko`radi, sog` archalarga zarar yetkazmaydi. Qo`ng` izining kattaligi 10-16 mm
bo` bo`lib qora qo`ng`ir rangda. Bosh va ko`krak qismi tanasiga nisbatan

---

57
to`qroq. Qanotlari quyoshda yaltiraydi, ustki qismida ikkita sarg` ich dog` i
bor. Archa mo`lovdori qo`ng` izlik yoki lichinka holida kesilgan daraxtlar
kovaklarida yoki o`zi oziqlangan daraxt tanasida qishlab qoladi. Archa
bo`ylovdori bir yilda bir marta avlod beradi. Qishlovdan qo`ng` izlari havo
haroratiga qarab aprel oyining boshida, havo issiq kelgan yillari esa mart 
oyida chiqadi. Uchib chiqish davri havo haroratiga qarab bir oygacha davom
etishi mumkin. Qo`ng` izlari kam harakat bo` lib ular deyarli oziqlanmaydi.
Urg`ochi qo`ng` izlar tuxumlarini xolsiz, keksa archa daraxtining yorilgan
joylariga bir nechtagacha qo`yadi. Tuxum qo`yish davri qo`ng` izlar hayotining
oxirigacha davom etadi. Sog` lom va yosh daraxtlarni deyarli zararlamaydi.
Qo`ng` izlari archalarning kesilgan yoki singan novdalarini 1-2 km uzoqlikda
bo` lsa ham topib boradi. Tuxumlarining embrional rivojlanish davri 25-30
kungacha davom etishi mumkin. Birinchi yoshdagi qurtchalari dastlab
daraxtning po`stlog`i bilan, keyinchalik po`stloq osti bilan katta yoshga
yetgach archa tanasini teshib ichki qismiga kirib ketadi. Archa mo`ylovdori
archaning ixtisoslashgan zararkunandasi hisoblanib archadan tashqari boshqa
daraxtlarda zarar keltirmaydi. Ushbu zararkunanda O`rta Osiyoda keng tarqalgan 
(Nevskiy V.P. , 1988 ).